null Hoe wordt toegang tot het recht gewaarborgd?

RW_NathalieSchnabl_ToegangTotRecht_17389_head_large.jpg

Hoe wordt toegang tot het recht gewaarborgd?

Webcolumn Rechtswetenschappen - door Nathalie Schnabl - juli 2020

De rechtsstaat (of de 'rule of law') is een belangrijk begrip in het recht, de politiek en de maatschappij. Zo staat de rechtsstaat centraal in bijvoorbeeld de discussies rond de hervormingen op de rechtsbijstand, de situatie in Polen en Hongarije en ook de Covid-19 maatregelen. In al deze discussies rijst de vraag of de rechtsstaat in gevaar komt. Ook rechtenstudenten krijgen al vroeg te maken met de rechtsstaat als leerstuk. Zo leren studenten dat de rechtsstaat bestaat uit het legaliteitsbeginsel, de machtenscheiding, grondrechten en de onpartijdige en onafhankelijke rechtspraak. Dit lijkt overzichtelijk, maar in de praktijk is er veel discussie over wat ‘de rechtsstaat’ is en waaruit deze bestaat. Pas als duidelijk is wat de rechtsstaat is en uit welke elementen de rechtsstaat bestaat kan een oordeel worden gegeven over of, en hoe, de rechtsstaat wordt geschonden. Welke opvattingen zijn er over de rechtsstaat? Welke rol speelt toegang tot het recht in deze opvattingen? En hoe wordt toegang tot het recht gewaarborgd?

Verschillende interpretaties van de rechtsstaat

De rechtstaat is dus niet zomaar een begrip met één vaste definitie. In tegendeel: er is veel discussie over wat 'de rechtsstaat' precies is. Een eerste belangrijk onderscheid dat wordt gemaakt is het verschil tussen de teleologische en de anatomische interpretatie van de rechtsstaat. Bij de teleologische interpretatie wordt gekeken naar het doel van de rechtsstaat, terwijl bij de anatomische interpretatie de inhoud centraal staat. De anatomische interpretatie kijkt dus naar de elementen van de rechtstaat zoals deze in de praktijk voorkomen. Een tweede belangrijk onderscheid is het onderscheid tussen de formele en materiële interpretatie van de rechtsstaat. De formele interpretatie van de rechtsstaat kijkt alleen naar formele criteria, zoals dat het recht duidelijk, stabiel en voorspelbaar moet zijn en dat het recht de rechtsgelijkheid moet waarborgen. De materiële interpretatie van de rechtsstaat ziet ook op de inhoud van het recht.  De formele vereisten worden aangevuld met inhoudelijke eisen aan het recht, zoals het waarborgen van individuele rechten en de verdelende rechtvaardigheid. De materiële interpretatie is dus de formele interpretatie aangevuld met extra rechten. In veel wetenschappelijke werken wordt de formele interpretatie gevolgd, terwijl in de volksmond vaak de materiële interpretatie wordt gebruikt. Dit leidt tot een misvatting over de vraag of de rechtsstaat geschonden wordt. 

De sociale dimensie van de rechtsstaat

Een relatief nieuwe interpretatie is dat de rechtsstaat niet losstaat van de sociale werkelijkheid. In de wetenschappelijke literatuur heet dit 'the social dimension of the rule of law'. Deze rechtsstaatopvatting stelt dat de rechtsstaat niet alleen bestaat uit een lijstje met juridische vereisten, maar dat mensen ook daadwerkelijk toegang moeten hebben tot het recht. Daarvoor is het juist belangrijk voorbij de juridische elementen van de rechtsstaat te kijken en met behulp van de sociologie, de economie en de politieke filosofie de rechtsstaat te onderzoeken. Of de rechtsstaat goed werkt hangt af van de vraag of mensen écht toegang hebben tot het recht. 

Toegang tot het recht

In de wetenschappelijke literatuur ontbreekt een duidelijk kader om te analyseren of er daadwerkelijk toegang is tot het recht. Sterker, een duidelijk kader om te beoordelen waaruit de sociale dimensie van de rechtsstaat bestaat niet. De drie kapitalen van de Franse socioloog Pierre Bourdieu bieden een uitkomst. Bourdieu heeft onderzocht dat burgers geld (economisch kapitaal), kennis en vaardigheden (cultureel kapitaal) en een netwerk (sociaal kapitaal) nodig hebben om macht en invloed uit te oefenen. Voor toegang tot het recht zijn deze kapitalen ook noodzakelijk. De kosten van de procedure moeten worden betaald, burgers moeten snappen wat het recht van hen verwacht en weten bij wie zij terecht kunnen met juridische vragen. De rechtsstaat is dus niet enkel een lijstje met juridische criteria, ook sociale factoren spelen een belangrijke rol voor het functioneren van de rechtsstaat. 

Toegang tot het recht onder druk?

Niet voor iedereen is toegang tot het recht vanzelfsprekend. Risicogroepen zijn bijvoorbeeld burgers met een lagere opleiding of uit een lagere inkomstensgroep. Tegelijkertijd wordt het recht steeds belangrijker en wordt van burgers een grote mate van juridische zelfredzaamheid verwacht. Doordat toegang tot het recht niet vanzelfsprekend is, is het belangrijk om te onderzoeken hoe de toegang tot het recht wordt gewaarborgd. Wat is er geregeld in internationale verdragen en nationale wetten? Wordt er door de overheid tegemoetgekomen aan de kritiek op de toegankelijkheid? Wordt er door politici en rechters gekeken naar (het gebrek aan) de drie kapitalen? 
Het is belangrijk antwoorden te geven op deze vragen, want de rechtsstaat valt en staat met haar toegankelijkheid! 

Biografie

Nathalie Schnabl is sinds september 2018 promovenda bij de vakgroep staatsrecht, bestuursrecht en encyclopedie aan de Open Universiteit. Zij schrijft een proefschrift over 'the social dimension of the rule of law' onder begeleiding van Ronald Janse en Carla Zoethout. Daarnaast is zij is onder meer betrokken bij de cursus Inleiding Staatsrecht van de Faculteit Rechtswetenschappen van de Open Universiteit. In deze cursus maak je kennis met de fundamentele beginselen van ons staatsbestel: de rechtsstaat en de democratie. De cursus gaat ook in op de opbouw van de Nederlandse staat, de historische wording daarvan, een vergelijking met enkele buurlanden, de relatie tussen de regering en het parlement, de positie van de rechter, de inrichting van de decentrale overheden, de bescherming van grondrechten en de relatie tussen het Nederlandse staatsrecht en de internationale rechtsorde. Daarnaast wordt in deze cursus geoefend met een aantal juridische vaardigheden, zoals het werken met de wettenbundel, het zoeken en lezen van parlementaire stukken en het lezen en analyseren van juridische teksten.

Twitter

LInkedIn