Heeft een opstand altijd het gewenste effect?
Volgens Gemma Blok zijn opstanden - het verzet van mensen tegen wat zij beschouwen als een misstand - inherent aan onze geschiedenis. 'Van de slavenopstanden in het oude Rome tot en met de opstanden en revoluties uit de (vroeg-) moderne tijd. Het begint altijd met een gevoel dat vaak al lang leeft bij mensen, een gevoel van 'dit pikken wij niet'. Misstanden als bezetting, uitbuiting en onderdrukking. Uiteindelijk slaat de vlam in de pan door honger, een incident, voedselgebrek of de protestactie van een individu. Maar opstanden zijn ook een modern ideaal. We geloven graag in de macht van rebellie, in revolutionaire verandering en bevrijding. Het idee leeft dat opstanden en revoluties ons vrij maken, leiden tot meer gelijkheid en een betere samenleving met mondige, autonome en politiek geëngageerde burgers. Veel naties die ontstonden in de negentiende eeuw hingen hun ontstaansgeschiedenis graag op aan heroïsche opstanden uit het verleden. Zoals de Nederlandse Opstand tegen de Spanjaarden.'
Meeleven
We houden van opstand, meent Gemma Blok. 'In mei 1968, toen Parijs en Frankrijk tijdelijk op hun kop stonden door een massaal protest van studenten en arbeiders, waren er veel mensen, ook uit Nederland, die spontaan naar Parijs trokken om dit bijzondere moment mee te maken: 'revolutie-toerisme'. We leven enorm mee met opstandelingen en revolutionairen elders in de wereld, zoals in 2010 tijdens de Arabische Lente, of eind jaren tachtig, toen opstandelingen in Oost-Europa zich bevrijdden van het communistische juk. De Franse Revolutie van 1789 had een enorme uitstraling en zette wereldwijd een modern 'format' neer, een model voor een politieke revolutie, die zou leiden tot meer vrijheid en democratie, dat ook weer inspirerend was voor latere revolutionairen. Marx voegde daar in de negentiende eeuw nog het ideaal van de sociale of 'proletarische revolutie' aan toe, de opstand van het volk tegen de bourgeoisie, die voor meer gelijkheid zou moeten zorgen. Het waren inspiratiebronnen voor diverse leiders en opstandelingen over de hele wereld.'
Rebellen
Na de Tweede Wereldoorlog kwam er nog een ideaal bij: dat van de culturele opstand, het verzet van de jeugd tegen autoriteit, 'burgerlijke' fatsoensnormen en de maatschappelijke dwang om te presteren en consumeren. Studenten en 'hippies' zetten in de jaren ‘60 een model neer van 'vreedzame opstand', geïnspireerd door de Indiër Mahatma Ghandi, die zich geweldloos verzette tegen de Britse overheersing in zijn land. Gemma Blok: 'Dit kreeg veel navolging, met demonstraties, bezettingen, 'sit-ins', et cetera. Veel moderne helden voor ons in het Westen zijn ook rebellen; denk aan iconische filmsterren als James Dean, de Zuid-Amerikaanse marxistische revolutionair Che Guevara en de jongen van de iconisch geworden foto, die in zijn eentje de tanks tegenhield tijdens de studentenopstand op het Chinese Tienanmen Plein in 1989. We hebben in de moderne tijd een romantische fascinatie voor dit soort non-conformisten, rebellen, avant-gardisten.'
Mislukte opstanden
Een impactvolle opstand kan leiden tot revoluties, plotselinge wentelingen in het politiek systeem of grote hervormingen. Maar volgens Gemma Blok is opstand zeker geen voorwaarde voor hervormingen. 'Er kwamen ook hervormingen gewoon na een flink democratisch debat. Zo werd de doodstraf in Nederland in 1870 afgeschaft na een maatschappelijke en politieke discussie. En opstanden kunnen juist ook een negatief effect hebben op een samenleving. Een revolutie kan onbedoeld leiden tot minder democratie en tot nieuwe vormen van repressie. Dat gebeurde na de Iraanse revolutie van 1979, toen Ayatollah Khomeini de opstand tegen de Sjah wist te kapen en een geestelijke dictatuur vestigde, en na de Russische revolutie, toen voor de Russen een lange periode van communistische dictatuur aanbrak. Ook zien we veel 'mislukte' opstanden in de geschiedenis, die met geweld zijn neergeslagen en soms juist leidden tot meer repressie. In de schoolboeken ligt de focus op de revoluties en opstanden die een belangrijke politieke en/of maatschappelijke impact hadden. Maar je kunt de geschiedenis ook zien als een aaneenschakeling van talloze mislukte opstanden. Zoals de volksopstand in de DDR in 1953, die met geweld werd onderdrukt door het Rode Leger en de Volkspolizei en leidde tot de bouw van de beruchte Muur. Over 'mislukte' opstanden horen en lezen we relatief minder. Geschiedenis, en dus ook opstand in de geschiedenis, is niet alleen wat er vroeger gebeurde, maar vooral ook wat we ons herinneren of willen herinneren.'
Impact
Toch kun je volgens Gemma Blok stellen dat in de moderne tijd sociale bewegingen van hervormingsgezinde burgers een belangrijke impact op de samenleving hadden. 'Bijvoorbeeld het protest van burgers die in opstand kwamen tegen de slavernij in de negentiende eeuw. Of de eerste feministische golf rond 1900, toen vrouwen zich verzetten tegen hun achtergestelde positie. Deze protesten droegen bij aan de introductie van het vrouwenkiesrecht en de afschaffing van de slavernij. Het waren zeker niet alleen de opstandige burgers die deze veranderingen veroorzaakten, maar hun protest speelde een belangrijke rol. Meerdere factoren bepalen uiteindelijk de impact van een opstand, en of die uitgroeit tot een revolutie.'
