null Lang leve de rechtsstaat!

RW_ReijerPasschier_Rechtstaat_17579_head_large.jpg

Lang leve de rechtsstaat!

Webcolumn Rechtswetenschappen - door Reijer Passchier - september 2020

Op 15 september is het de VN Internationale Dag van de Democratie. Reijer Passchier is daar minder blij mee dan je wellicht van een universitair docent Staatsrecht zou verwachten. Liever had hij vandaag de 'Internationale Dag van de Rechtsstaat' gevierd.

De kans is groot dat de 'VN internationale dag van de democratie' warme of zelfs patriottistische gevoelens bij je los maakt. Democratie is op dit moment immers het meest gevierde politieke systeem. Zij wordt geassocieerd met allerlei mooie waarden, zoals vrijheid, gelijkheid, autonomie en rechtvaardigheid. In ons parlement wordt de democratiegedachte zelfs unaniem omarmd. Historisch gezien is dat waanzinnig bijzonder!

Ikzelf ben echter sceptisch.

Allereerst vraag ik mij af hoe geweldig die door iedereen bejubelde democratie nu eigenlijk is. Een democratie is in essentie een staatsbestel waarin het volk (demos) de macht (cratos) heeft. Een bestel waarin alle politieke besluiten direct of indirect door de leden van het volk - de burgers - gezamenlijk worden genomen. One man. One vote. Dat klinkt aantrekkelijk. Geen vorsten meer die iedereen onderwerpen. Geen aristocraten meer die allerlei bizarre privileges opeisen. En geen bloeddorstige dictators. Het volk neemt het heft in eigen hand.

Prachtig toch?

Maar stel nu dat het volk boos wordt (en zo zeldzaam is dat niet) - en uit woede de overheid opdraagt een onschuldige burger te doden of een minderheid het land uit te zetten. Ook dat is toch democratisch?

Mij dunkt van wel.

En wat als het volk - na een keurige stemprocedure - een autoritaire leider aanstelt. Een sterke man of vrouw. Iemand die belooft alles te zullen doen om de 'wil van het volk' te verwezenlijken. Is dat democratisch? Zo iemand zal, zo leert de ervaring, de rechtsspraak naar zijn hand proberen te zetten. En pogen de wetgever voor zijn karretje te spannen. En wellicht is dat, zoals hedendaagse 'populisten' ook claimen, zelfs wel super democratisch. Want al die deftige instanties staan toch eigenlijk het volk alleen maar in de weg?

Ziehier de tirannie van de meerderheid. Democratisch gekozen despoten. Democratische gevaren waar politieke filosofen al eeuwen voor waarschuwen. Moeten wij de dag van de democratie eigenlijk wel vieren?

Ik vind van niet.

Ik neem aan dat de VN met de dag van de democratie vrijheid en gelijkheid wil bevorderen. Het risico bestaat echter dat zij met deze viering juist het tegenovergestelde bereiken. Zeker nu in steeds meer landen serieuze mensenrechtenschendingen worden gelegitimeerd met democratische procedures. En veel autoritaire leiders claimen - en vaak niet geheel zonder grond - dat zij door het volk gekozen zijn. Dat kan nooit de bedoeling van de VN zijn geweest.

Maar wat is het alternatief? Ikzelf had vandaag liever 'de Dag van de Rechtsstaat' gevierd. Of desnoods, als het dan echt moet: 'de Dag van de Democratische Rechtsstaat'. Maar dan wel met nadruk op dat laatste begrip.

Het is immers de rechtsstaat die onze vrijheid daadwerkelijk beschermt. Zo beschermen grondrechten individuele burgers tegen een machtige overheid. Het strafrecht beschermt burgers tegen elkaar. Het recht voorkomt op die manier dat het volk (de demos!) zijn individuele leden kan schaden. Dat doet niet de 'democratie'.

Ook waarborgt de rechtsstaat dat de overheid niet zonder wet handelt. Het volk kan nog zo dringend iets van de overheid verlangen. Maar zonder wettelijke basis kan de overheid in principe niets voor het volk doen. Wel zo prettig, wanneer je als individuele burger in elk geval van tevoren kunt weten welk gedrag de wetgever al dan niet namens het volk verbiedt en welke consequenties bepaald gedrag heeft. Dan kun je daar tenminste op anticiperen. In een democratie is dat, zoals wij hebben gezien, helemaal niet vanzelfsprekend. In een rechtsstaat wel.

Tot slot probeert de rechtsstaat zoveel mogelijk te voorkomen dat één orgaan te veel macht krijgt. Zo verdeelt hij de verschillende functies van de overheid - wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende functies - over verschillende organen. Dat dwingt deze organen tot overleg en een zekere maat (verschillende instanties moeten het immers eens worden voordat er iets kan worden gedaan). Ook dat is in een democratie niet gegarandeerd.

Nu wil ik niet beweren dat een rechtsstaat altijd perfect is. Ook de rechtsstaat kan gebruikt worden om louter de belangen van enkelen (bijvoorbeeld rijken) veilig te stellen of om het plunderen van de aarde te legitimeren. Het is daarom inderdaad goed wanneer het volk, als hij dat nodig acht, bepaalde instanties binnen de rechtsstaat kan vervangen en zijn invloed op de politieke besluitvorming kan uitoefenen.

Maar zo’n systeem is eigenlijk niet veel meer en minder dan een rechtsstaat met enkele democratische checks. Een democratische rechtsstaat, met nadruk op dat laatste. Lang leve de rechtsstaat dus!