Hoe komt plastic op ons bord terecht?
In dit college legt Frank Van Belleghem, onderzoeker en docent bij de faculteit Management, Science & Technology van de Open Universiteit, de problematiek rondom plastics uit. 'Het probleem is niet zozeer de plastics, maar de manier waarop we ze gebruiken. Met name voor wegwerpartikelen zoals verpakkingsmaterialen, individueel verpakte paprika’s bijvoorbeeld. Een bijkomend probleem van plastics is dat ze degraderen onder invloed van de zon en mechanische stress, zoals golfslag en wind. Plastics worden broos en vallen uiteen in kleine stukjes. Steeds kleinere stukjes. Tot het microplastics zijn, kleiner dan 5 millimeter, of zelfs nanoplastics, kleiner dan 100 nanometer. Dit worden ook wel secundaire microplastics genoemd omdat ze ontstaan uit grotere stukken plastic. Er zijn ook primaire microplastics: kleine plasticdeeltjes die met een bepaald doel zijn geproduceerd. Je vindt ze bijvoorbeeld in scrubs en in industriële schuurmiddelen.'
Plastic in de voedselketen
Kleine stukjes plastic verspreiden zich makkelijk in het milieu. Ze komen terecht in de lucht, de bodem en in zee. Daar worden ze opgenomen door allerlei organismen, zoals schelpdieren, algen en vissen, bijvoorbeeld omdat ze soms op voedsel lijken. En vervolgens liggen die dieren op ons bord. 'Daarnaast komen microplastics los als textielvezels bij het wassen van fleecekleding. Deze deeltjes worden zelfs gevonden in drinkwater omdat ze door hun kleine formaat lastig te zuiveren zijn. Intussen zijn ze ook gevonden in bier. En in honing. Ze komen dan waarschijnlijk via de atmosfeer in het stuifmeel terecht.' Van Belleghem onderzoekt wat het gevaar is van die plastics voor de mens. 'Het is onduidelijk hoeveel microplastics we opnemen uit ons eten en onze omgeving, en hoe schadelijk dat is. Het staat wel vast dat plasticdeeltjes makkelijker worden opgenomen door de darm naarmate ze kleiner zijn.'
Mogelijke schade aan cellen
De grote vraag is wat een plasticdeeltje doet met onze cellen. De chemische samenstelling van het deeltje en toegevoegde stoffen zoals vlamvertragers en weekmakers zijn daarbij van belang. En ook de binding met andere stoffen in het milieu speelt mogelijk een rol: 'Wanneer plasticdeeltjes een verbinding aangaan met pesticiden bijvoorbeeld, die kunnen mogelijk vrijkomen bij opname van plastics in het lichaam.' Daarnaast is wellicht ook de vorm van de microplastics een bepalende factor. 'Bij de afbraak van secundaire plastics kunnen er scherpe hoekjes en dergelijke ontstaan. Wanneer die deeltjes in cellen terecht komen kan er mogelijk schade ontstaan doordat de scherpe randen tegen membranen aan komen. De vorm van de microplastics kan de toxiciteit ervan dus beïnvloeden.'
Van schelpdier naar mens
Hoewel er aangetoond is dat microplastics biologische effecten kunnen veroorzaken, bijvoorbeeld bij het roeipootkreeftje dat minder eitjes produceert en minder algen opneemt onder invloed van microplastics, blijven de gevolgen voor de mens vooralsnog giswerk. 'Om te weten of microplastics een effect hebben op cellen en weefsels, moeten we eerst achterhalen of de deeltjes hierin voorkomen. Het is echter een grote uitdaging om microplastics in het lichaam te detecteren omdat de meeste plastics net als mensen bestaan uit koolstofverbindingen. In samenwerking met andere universiteiten worden er nu microscopische technieken ontwikkeld die het mogelijk maken plasticdeeltjes te detecteren in weefsels.'
Van Belleghems onderzoek richt zich specifiek op óf en hoe microplastics die voorkomen in de bloedkokkel biologische effecten kunnen veroorzaken bij de mens. 'De reden hiervoor is dat we deze schelpdieren in het geheel opeten. De meeste microplastics zitten in het maag-darmkanaal en wanneer je vis eet bijvoorbeeld, eet je doorgaans alleen het spierweefsel op. Voor nanoplastics is dit anders, die kunnen overal doorheen: hersenen, spieren. Maar we hebben hier nog geen goede detectiemethode voor.'
Risico’s en controle
Moeten we ons zorgen maken? 'Het vervelende is dat we niet weten wat we binnenkrijgen. Ondanks de milieuvervuiling leven we nu veel gezonder dan vroeger. We hebben schoner drinkwater, voedsel met veel meer vitamines, zitten niet meer elke avond voor de open haard, of erger nog: bij een open vuur. Wat denk je dat je dan binnenkrijgt? Mensen vinden het beangstigend dat ze geen controle hebben over stoffen zoals pesticiden en microplastics. De realiteit is echter dat voedselveiligheid een van de grootste risico’s is: spaghetti die al drie dagen in de koelkast staat bijvoorbeeld. Dat is veel gevaarlijker. Je kunt daar goed ziek van worden, zelfs doodgaan. De risicoperceptie is veel minder wanneer je zelf controle hebt over wat je binnenkrijgt, daar gaat het uiteindelijk om. Denk bijvoorbeeld ook aan roken, dat is ontzettend schadelijk. En toch doen mensen het nog.'
Leer meer over microplastics
In dit college heb je meer geleerd over microplastics. Je weet nu hoe plastics degraderen tot steeds kleinere deeltjes in het milieu, wat primaire en secundaire microplastics zijn en hoe ze terechtkomen in de bodem, de atmosfeer en in de zee. Organismen zoals algen, schelpdieren en vissen nemen deze deeltjes op en zo komen microplastics ook in ons voedsel terecht. Hoe gevaarlijk is dat? Dat hangt onder andere af van de vorm en samenstelling van de plasticdeeltjes. Eén ding staat vast: hoe kleiner het plasticdeeltje is, hoe makkelijker het wordt opgenomen door mens en dier. Wil je nog meer leren over microplastics? Bekijk dan de themapagina.