Open_Magazine_vanderHeijden_head_large.jpg
Media toen en nu
Als kind keek Tim van der Heijden mee hoe zijn moeder in haar doka foto’s ontwikkelde, waarbij uit het niets een tastbaar beeld ontstond. Het begin van zijn fascinatie voor fotografie en film als media. Sinds zomer 2021 is mediahistoricus Van der Heijden als universitair docent verbonden aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. En doet onder meer onderzoek naar oude film- en fototechnieken. 'Ook vroeger vormden de beelden die we maakten geen objectieve weerspiegeling van de werkelijkheid.'

Nooit eerder was het zo gemakkelijk om ons leven vast te leggen als in het huidige digitale tijdperk. Onze smartphone hebben we altijd bij de hand en dankzij de steeds betere camera’s is het maken van een foto of filmpje een fluitje van een cent. De technologie is sinds de negentiende en twintigste eeuw in razendsnel tempo veranderd, maar het doel bleef hetzelfde. 'We willen onszelf vereeuwigen voor de toekomst', meent mediahistoricus Tim van der Heijden, verbonden aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit.

Rond 1900 maakten mensen voor het eerst familiefilmpjes. Hoe dat evolueerde, is het onderwerp van Van der Heijdens proefschrift over de geschiedenis van de amateurfilm aan Maastricht University. 'Ik heb gekeken naar de manier waarop verschillende generaties in de afgelopen eeuw hun familieherinneringen hebben vastgelegd met behulp van film, video en digitale media. Met een 8mm-camera kon je bijvoorbeeld maar een paar minuten filmen. Je moest dus heel goed nadenken wat je in beeld wilde brengen. Met de videotechnologieën van de jaren tachtig kon je urenlang materiaal vastleggen. En nu gaat alles via bits en bytes. Deze technologische ontwikkelingen hebben niet alleen de manier veranderd waarop we onze herinneringen vastleggen, maar ook de betekenis die we daaraan toeschrijven.'

Subjectieve werkelijkheid creëren

Bovendien heeft iedereen nu toegang tot software waarmee het eenvoudig is om beelden digitaal te bewerken. We kunnen onze eigen subjectieve werkelijkheid creëren door elk detail naar wens aan te passen. Van der Heijden: 'De manier waarop wij media gebruiken verandert, maar ook vroeger vormden de beelden die we maakten geen objectieve weerspiegeling van de werkelijkheid. Al in de negentiende eeuw slaagden fotografen erin tijdens het ontwikkelproces bijvoorbeeld wolken toe te voegen op een foto. Ook werden zwart-wit foto’s en films begin twintigste eeuw soms met de hand ingekleurd. En net als nu op sociale media lieten de eerste familiefilms vaak alleen de 'happy moments' zien. Het is dus niet alleen iets van deze tijd dat wij ons leven op een selectieve en vaak geïdealiseerde manier aan de buitenwereld tonen. Media vormen onze blik op de werkelijkheid, zowel vroeger als nu.'

Experimentele media-archeologie

Om meer inzicht te krijgen in de werking van historische media werkte Van der Heijden bij de Universiteit van Luxemburg aan een onderzoeksproject over 'experimentele media-archeologie'. 'In de Cultuurwetenschappen worden relatief weinig experimenten gedaan. Het leek mij interessant om de geschiedenis van het amateurfilmen vanuit een andere invalshoek te benaderen. Naast het bestuderen van diverse historische bronnen ben ik daarom zelf hands- on aan de slag gegaan met bekende en minder bekende historische mediaobjecten. Zo heb ik vorig jaar met een originele 16mm-camera uit 1930 de eerste stapjes van mijn dochter gefilmd. Ook maakte ik in samenwerking met het Engineering Lab in Luxemburg een werkende 3D-replica van een Kinora uit 1907, een soort mechanische flipboekkijker. In dit apparaat zit een reeks kaartjes met opeenvolgende foto’s rondom een as. Door met de hand aan de hendel te draaien, kun je de beelden snel na elkaar en in beweging bekijken, net als bij een film.’ Van der Heijden bestudeerde de verschillen en de overeenkomsten tussen deze twee vroege vormen van thuisbioscoop en vergeleek ze met huidige media. 'De smartphone staat eigenlijk dichter bij de Kinora dan bij de 16mm- camera', concludeert hij. 'Nu swipen we en bepalen zo wat we wel of niet willen zien. Bij de Kinora deed je dat door te draaien. In beide gevallen heb je als gebruiker als het ware zelf de controle over het beeld. Het experiment laat zien dat de sociale dynamiek van ons mediagebruik een lange voorgeschiedenis heeft.'

Foto van een Kinora flipboekkijker

Herwaardering analoge media

Het zelf maken van een 16mm-film in het digitale tijdperk past ook in de trend van technostalgie en retromania, die Van der Heijden signaleert. Enerzijds is er een herwaardering voor bijvoorbeeld vinyl en analoge fotografie, anderzijds maken we gretig gebruik van digitale filterapps voor foto’s en filmpjes met een 'retrolook', zoals Instagram ('1977'), Hipstamatic en iSuper8.

'De technostalgie-trend is een soort tegenreactie op de digitalisering en dematerialisering van onze cultuur', meent Van der Heijden. 'Daarnaast is het ook een reactie op de voortdurende technologische transitie, waarbij media steeds sneller verouderd raken. Denk aan de VHS- videobanden, die in korte tijd werden verdrongen door de dvd. Nu we alles digitaal en in de 'cloud' opslaan, ontstaat weer de behoefte aan iets tastbaars. Op een analoge filmstrook zie je letterlijk de filmbeelden (16 of 24 foto’s belicht per seconde), terwijl dat bij digitale opslagmedia onmogelijk is.'

Verlangen naar authenticiteit

De materialiteit en esthetiek van het analoge medium spelen ook in op ons verlangen naar authenticiteit, denkt de onderzoeker. 'Daarin schuilt een zekere paradox, want de filterapp veroudert je foto’s natuurlijk niet echt. De authenticiteit wordt gesimuleerd. Als je kijkt naar de ontwikkeling van media zie je dat elk nieuw medium leidt tot een ogenschijnlijk realistischere weergave van de werkelijkheid. Statische foto’s maakten plaats voor het bewegende filmbeeld. Televisie maakte het daarna mogelijk om ook liveregistraties aan het grote publiek te tonen. De computer maakte vervolgens interactiviteit met het beeld mogelijk. Met de komst van 'nieuwe' media kregen de 'oude' media een zekere imperfectie, die nu door velen wordt gezien als authentiek: de 'scratches' van de vinylplaat, de filmkorrels van een Super8-film en de speciale kleuren van een polaroidfoto.'
Met name de 'digital born' generatie lijkt deze esthetiek van analoge media te (her)ontdekken. 'Het is een middel om jezelf te onderscheiden, bijvoorbeeld op sociale media. Oudere generaties worden juist meer door nostalgie gedreven. Zij willen de herinnering aan dat medium en de schoonheid ervan vasthouden.'

Onderzoeksproject CRAFTED

Overigens hebben niet alleen de gebruikers interesse in oude technieken. In het onderzoeksproject CRAFTED zetten Europese culturele erfgoedinstellingen, zoals musea en archieven, zich in om kennis, vaardigheden en technieken rondom verschillende historische en eigentijdse ambachten te documenteren en beschikbaar te stellen voor toekomstige generaties. De resultaten worden gepresenteerd via Europeana, het online platform voor Europees cultureel erfgoed. Van der Heijden maakt namens de Open Universiteit deel uit van het onderzoeksteam. Hij houdt zich bezig met analoge mediaproductie, een van de ambachtsdomeinen die centraal staan in het twee jaar durende project.

'Hoe gebruikten amateurs, professionals en kunstenaars analoge mediaobjecten, zoals een Ciné-Kodak filmcamera of een Edison fonograaf? En welke technieken komen daarbij kijken? In erfgoedinstellingen ontbreekt vaak een gedegen documentatie van de kennis en vaardigheden rondom analoog mediagebruik. Met de digitalisering van onze maatschappij dreigt zo belangrijk immaterieel erfgoed verloren te gaan. CRAFTED bewaart en plaatst de kennis van het verleden in perspectief.'

Naast CRAFTED is de mediahistoricus druk met het ontwikkelen van nieuwe onderwijsprogramma’s voor de Open Universiteit op het gebied van media, cultuur en digitalisering. 'Als universitair docent hoop ik mijn studenten kritisch, creatief en vanuit een historisch perspectief te leren kijken naar de hedendaagse mediacultuur. Het leuke aan de Open Universiteit is dat ze een relatief kleine organisatie is, wat het makkelijk maakt om interdisciplinair samen te werken. Daar kijk ik naar uit.'

Portretfoto Tim van der Heijden met citaat: De technostalgie-trend is een soort tegenreactie op de digitalisering en dematerialisering van onze cultuur

Over Tim van der Heijden

Dr. Tim van der Heijden (1984) is universitair docent aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. Binnen het internationaal project CRAFTED doet hij onderzoek naar oude film- en fototechnieken. Tussen 2017 en 2021 werkte hij als postdoc onderzoeker aan de Universiteit van Luxemburg aan een researchproject over experimentele media-archeologie. Van der Heijden promoveerde aan Maastricht University op onderzoek naar de geschiedenis van de amateurfilm. Aan de Universiteit van Amsterdam rondde hij de master Media Studies cum laude af.

Lees meer artikelen

Tekst: Meyke Houben
Fotografie: Laurent Stevens