Processen-verbaal
Processen-verbaal (PVs) van verdachtenverhoor geven zelden het gehele verhoor weer. De verbalisant selecteert wat hij of zij 'relevant' vindt. Gemiddeld komt een kwart van wat er gezegd wordt tijdens een verhoor terecht in het PV. Soms staan belangrijke onderdelen van het verhoor niet in het PV, zoals confrontaties, conflicten, of ontkenningen door de verdachte. Bovendien wordt het taalgebruik mooier gemaakt tijdens het opmaken van een PV, waardoor discussies en conflicten tussen verhoorders en verdachten soms worden verhuld.
Schiedammer parkmoord
De laatste decennia is er meer aandacht voor het PV gekomen. Dat heeft onder meer te maken met de gerechtelijke dwaling in de Schiedammer parkmoord. In die zaak deugde de verslaglegging over de verhoren niet; ontkenningen werden niet relevant gevonden en weggelaten uit het PV. Tegenwoordig worden meer eisen gesteld aan het PV. Het is nu verplicht om zoveel mogelijk de vraag-antwoordvorm te gebruiken, en bovendien moeten vaker opnamen van het verhoor worden gemaakt. Uit onderzoek blijkt echter dat vanwege de tijd die het beluisteren of bekijken ervan kost, er weinig gebruik van opnamen wordt gemaakt. Het is daarom de vraag of de praktijk substantieel is veranderd door de nieuwe regels.
Veertien strafzaken onderzocht
Veertien strafzaken zijn onderzocht waarin een foutief PV is opgemaakt. Nagegaan is of er daarnaast nog meer is gedaan door de politie dat niet volgens de regels is. Ook is onderzocht hoe de rechter over dubbel ondeugdelijk gedrag van de politie oordeelt. De uitspraken zijn gevonden op Rechtspraak.nl, en zij zijn gedaan in de jaren 2007 t/m 2021. In alle veertien uitspraken heeft de rechter vastgesteld dat onjuist PV is opgemaakt. Zo zijn onderdelen die de verdachte ontlasten soms niet opgenomen in het PV, zijn er soms twee versies van een PV, vindt de rechtbank dat er onverklaarbare tegenstrijdigheden zijn tussen PVs, en worden strijdigheden tussen PV en camerabeelden, andere beelden of foto’s geconstateerd.
Verhoren die niet volgens de regels zijn gegaan
De politie heeft in deze zaken ook andere dingen niet volgens de regels gedaan. Er zijn onjuiste verhoormethoden toegepast, er is disproportioneel geweld tegen de verdachte gepleegd tijdens de aanhouding, of dwangmiddelen of opsporingsbevoegdheden zijn niet volgens de regels toegepast.
Het oordeel van de rechter
Rechtbanken en hoven spraken in het verleden verschillende malen een niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie uit bij een onjuist PV. In recentere jaren hebben rechtbanken een aantal malen een vrijspraak gedaan. In al deze gevallen was de zaak van de baan, en kon de verdachte niet worden veroordeeld. Ons hoogste rechtscollege, de Hoge Raad, neemt niet dit soort stappen. De Raad vindt het genoeg als aan het licht is gekomen dat de politie onrechtmatig heeft gehandeld. Op de zitting zijn bijvoorbeeld beelden getoond van politiegeweld. Controle is dan mogelijk geweest, vindt de Hoge Raad, en dat is voldoende. Daarmee 'redt' de Hoge Raad de zaak; de zaak is dan niet van de baan en een verdachte kan worden veroordeeld.
Onzichtbaar voor de buitenwereld
Mogelijk is de politieambtenaar in die zaken wél door zijn meerdere op het matje geroepen of tuchtrechtelijk aangepakt. Of dat gebeurt is echter grotendeels onzichtbaar voor de buitenwereld. Dat is ongewenst. Onjuiste verhoormethoden kunnen immers meehelpen aan onjuiste veroordelingen, en disproportioneel geweld door de politie mag niet onopgemerkt blijven. Dit soort situaties vraagt om een reactie, en die reactie moet ook zichtbaar en begrijpelijk zijn voor de buitenwereld.
Aanbeveling: rechters moeten zich duidelijker uitspreken
Aanbevolen wordt dat rechters zich duidelijker uitspreken over dit soort zaken. Het is beter als man en paard worden genoemd. Het onderzoek beveelt aan dat de rechter in voor iedereen begrijpelijke taal zegt dat het niet deugt als de politie buitensporig geweld pleegt of een risicovolle verhoormethode toepast, en dat dan bovendien ook nog verhult in het PV. Als de rechter dat vaker doet, kan het misschien helpen om ondeugdelijk gedrag door sommige professionals tegen te gaan, openbaarheid over fouten te vergroten en uiteindelijk het rechtssysteem te verbeteren.
Geschreven door Marijke Malsch, hoogleraar Empirical Legal Studies aan de Open Universiteit en senior onderzoeker bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR).
Verder lezen
Koppen, P.J. van (2003). De Schiedammer Parkmoord. Een rechtspsychologische reconstructie. Nijmegen: Ars Aequi.
Malsch, M., Kranendonk, R., Keijser, J. de, Elffers, H., Komter, M. & Boer, M. de (2015). Kijken, luisteren, lezen. De invloed van beeld, geluid en schrift op het oordeel over verdachtenverhoren. Apeldoorn: Politie & Wetenschap.
Malsch, M. & Kranendonk, R. (2016). Fraude en onzorgvuldigheden met het proces-verbaal: Een glijdende schaal. In A.E. Almelo, A.B. Hoogeboom, E.R. Muller & M. Pheijffer (red.), Handboek Fraude (p. 213-222), Deventer: Wolters Kluwer 2016.
Malsch, M. (2017). Is het totaal meer dan de som der delen? Toezicht op strafvorderlijk overheidsoptreden. Nederlands Juristenblad, 43, 3132-3137.
