Kan kunst een maatschappij ontwrichten?
Goede vondsten
In 1940 zag de Sittardse kunsthistoricus en museumdirecteur Zef Timmers sterke stilistische overeenkomsten tussen vijf artistiek interessante sculpturen van eikenhout uit het gebied tussen Maas en Rijn. Hij vermoedde dat de werken van de hand van één maker waren. Sint-Anna te Drieën uit Elsloo vormde het meest indrukwekkende beeld, dus werd deze plaatsnaam gekozen voor de onbekende kunstenaar. De Meester van Elsloo was geboren. Vanaf toen kenden ook anderen beelden uit de veertiende en vijftiende eeuw aan hem toe. In Duitsland was op gelijke wijze werk de Meester van Siersdorf ontstaan, in België de Meester van Neeroeteren. Vanaf de jaren 1950 werd verwantschap tussen de drie oeuvres opgemerkt. Rond 1975 waren er ruim 200 beelden waarin de hand van de Meester van Elsloo werd gezien, al was de bewijslast soms erg dun.
Harde bewijzen
In alle euforie over deze grote Meester kregen critici aanvankelijk weinig gehoor. In 2010 echter werd het gehele Belgische oeuvre van de Meester van Elsloo systematisch gefotografeerd en gedateerd. Het team van het Belgische Koninklijk Instituut voor het Kunstmatrimonium (KIK) vergeleek ook de verflagen en werkbanksporen van de 74 beelden. De uitkomsten maakten een einde aan de mythe. Het oeuvre bleek vooral een ‘stijl’ die tussen 1490 en 1540 populair was in het Maasland. Is het werk van de Meester van Elsloo minder echt nu we er geen geniale kunstenaar bij kunnen denken? Het Bonnefantenmuseum laat het mensen zelf ontdekken in de expositie De Meester van Elsloo. Van eenling naar verzameling. Ruim 50 fraai belichte sculpturen zijn tot op enkele centimeters te bestuderen. De vijf beelden waarmee Timmers startte lijken erg veel op elkaar. De bezoeker mag zelf stemmen welke er nog bij horen. Om dat makkelijker te maken, is de context waarin de beelden normaliter staan weggelaten.
Kunst hoort in een context
Zonder context is het beeld dat we krijgen van de houten sculpturen vertekend. Daarin ziet Pouls een vergelijking met het leven van alle dag. Veel informatie komt zonder achtergrond en nuance op ons af. Het is in onze maatschappij gewoon om kritiek die ons niet uitkomt te negeren. We vergeten wat niet past bij het beeld dat we construeren. Een mooi voorbeeld hiervan is onze kijk op kunst en architectuur uit de twintigste eeuw. Het modernisme voert daarin de boventoon, maar eigenlijk negeren we daarmee een groot deel van de overige kunst en bouwwerken uit die tijd. Dat eenzijdige beeld maakt structureren makkelijk. Maar een goed verhaal hoeft niet altijd waar te zijn. We moeten kritisch kijken naar de kunstwereld, maar kunst zelf helpt ons ook kritisch te kijken naar de maatschappij. Ons schoolvoorbeeld van tunnelvisie, de Meester van Elsloo, leert ons die les. Er is nog zo veel te bekijken, zo veel te ontdekken. Geniet van de museumweek en ontdek ons echte goud!
Dr. Jos H. Pouls is universitair docent kunstgeschiedenis aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. In 2002 promoveerde hij in de Letteren waaruit het boek Ware Schoonheid of Louter Praal over kerkelijke kunst in Limburg voortkwam. Ook zit hij in de redactie van Locus, het online tijdschrift voor Cultuurwetenschappen.
