Ingespannen turen zo’n dertig senioren naar de schermpjes van hun smartphone of tablet. In gemeenschapshuis Ons Huis in Hoensbroek zijn ze bij elkaar gekomen voor een cursusmiddag over het programma Senior Digi Vaardig (SDV). Thema van vandaag: het installeren van de CoronaCheck-app. Geen sinecure voor de meeste aanwezigen, zo blijkt. 'Bij mijn voormalig werkgever in de zorg hadden we wel computers', vertelt de 69-jarige Thea Hintjes, 'maar het werken daarmee liet ik altijd over aan collega’s. Voor dit project heb ik me aangemeld, omdat ik niet afhankelijk wil worden van anderen. Ik wil vooral leren hoe ik mijn laptop kan gebruiken om mijn bankzaken te regelen. En het is fijn om weer eens onder de mensen te zijn. Door corona ben ik lange tijd het huis nauwelijks uit geweest.'
Vergrijzing, en daarmee samenhangend eenzaamheid, is een probleem dat in Limburg sneller toeslaat dan in de rest van het land. Volgens prognoses van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is in 2035 30,1 procent van de Limburgers 65 jaar of ouder. Bijna een op de tien inwoners is dan ouder dan tachtig. 'In feite is er sprake van dubbele vergrijzing', zegt Adriane Keulen, wethouder Integraal Ouderenbeleid in Heerlen. 'We worden steeds ouder en het aantal ouderen groeit.'
'Veel senioren redden zich prima, maar Heerlen telt ook een grote groep kwetsbare mensen, vaak met een lage opleiding, die veel zorg nodig hebben. Als overheid sturen we op preventie en kijken we daarnaast hoe ouderen zelf een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde oude dag. Bij diverse projecten werken we daarvoor samen met de Open Universiteit. Zoals bij WIJk Actief, dat zich richt op het stimuleren van beweging, contact met buurtgenoten en op het helpen van ouderen om digitaal vaardiger te worden.'
Iedereen bij de les
Dat laatste is ook het doel van het programma Senior Digi Vaardig, ontwikkeld door de Open Universiteit in samenwerking met de gemeente Heerlen en met SCHUNCK-bibliotheek, de Knoppenwinkel, SeniorWeb, Alcander en SNS bank. Senior Digi Vaardig is een pilotcase voor 65-plussers die niet of nauwelijks ervaring hebben met het internet of digitale media. Keulen: 'In eerste instantie is het programma aangeboden in drie Heerlense wijken: Heksenberg, Hoensbroek/Centrum-De Dem, en Caumerveld-Douve Weien. We merken dat veel oudere mensen de aansluiting met de digitale wereld verliezen. Om te voorkomen dat er een tweedeling ontstaat in de maatschappij is het belangrijk dat we iedereen bij de les houden. Want de digitalisering neemt alleen maar toe. Denk aan overheidsdiensten waarvoor je een DigiD nodig hebt, aan internetbankieren, maar ook aan chatten of beeldbellen met je kinderen of kleinkinderen. Als gemeente is het onze taak om burgers te helpen. Dat doen we door met Senior Digi Vaardig op een laagdrempelige manier in te spelen op de behoefte van senioren. We hopen ze ervan te overtuigen dat het gebruik van digitale middelen leuk is. Als we erin slagen de drempels weg te nemen en de ouderen te laten zien dat de digitale weg geen doodlopende weg is, stimuleert dat om mee te blijven doen in de maatschappij. Mensen kunnen dan langer zelfstandig blijven functioneren en - zeker zo belangrijk - ze voelen zich minder eenzaam.'
Minder eenzaam
Senior Digi Vaardig is het promotieonderzoek van Rosa Krause, verbonden aan de vakgroep Gezondheidspsychologie van de Open Universiteit. Zij herkent het beeld dat wethouder Keulen schetst. 'Uit vooronderzoek blijkt dat ouderen die sociale media gebruiken, zeggen minder eenzaam te zijn.' Met het programma Senior Digi Vaardig wil Krause voorkomen dat met name 75-plussers de aansluiting met de digitale wereld missen. Want het is deze leeftijdsgroep die het minst is ingewijd in de mogelijkheden van internet en sociale media.'
Om zo veel mogelijk mensen te bereiken, hebben de onderzoekers via de gemeente Heerlen alle 65-plussers een uitnodigingsbrief gestuurd. Ook zijn senioren uit de wijk op pad gegaan als ambassadeurs. Krause: 'Omdat er in Heerlen al veel aanbod is op het gebied van digitalisering, was het niet nodig opnieuw het wiel uit te vinden. We hebben gebruik gemaakt van de informatie en de medewerkers van de aangesloten organisaties.' Intensieve begeleiding Senior Digi Vaardig bestaat uit een zes wekend durend programma, dat start met een informatiebijeenkomst. Daar kunnen de deelnemers aangeven waar ze behoefte aan hebben en wordt bekeken welke cursus voor wie geschikt is. Vervolgens krijgen de senioren elke week een informatiefolder thuisgestuurd met nuttige informatie, bijvoorbeeld over digitale apparatuur, het aanmaken van accounts, sociale media, digitale overheidsdiensten/instellingen en internetbankieren. Daarnaast kunnen ze - meestal gratis - meedoen aan activiteiten van de aangesloten organisaties, zoals een cursus 'Doe Digitaal Mee', 'Klik en Tik', 'Digitaal Trapveld' of 'Grip op Geld'. 'Begrijpen de deelnemers iets niet, dan kunnen ze een hulplijn bellen', vertelt Krause. 'Daar wordt veel gebruik van gemaakt. Naar aanleiding van de eerste cursus merkten we dat de meeste mensen best intensieve begeleiding nodig hebben, bij voorkeur individueel. Voor een groepsles is het instapniveau vaak te divers en bovendien gaat met dertig mensen in een zaal een deel van de informatie verloren. We merken ook dat het goed werkt als de vrijwilligers die de les geven, zelf 65-plusser zijn. Maar wat we niet verwacht hadden, is dat ouderen het ook geweldig vinden als de jongere generatie hen te hulp schiet. In samenwerking met VISTA college zetten we tegenwoordig ook studenten in. De cursusdocent doet dan het centrale gedeelte en de studenten zijn er voor ondersteuning en vragen.' Na afloop van de zesweekse cursus volgt een evaluatie. Krause: 'Daaruit blijkt dat voor deze doelgroep zes weken te kort is. Wil het beklijven, dan moet je de stof blijven herhalen.
Om de deelnemers niet met lege handen achter te laten, verwijzen we ze na afloop bijvoorbeeld naar een extra cursus bij SCHUNCK of naar de inloopuren bij de Knoppenwinkel. We denken nog na hoe we dat vervolgproces kunnen optimaliseren, bij voorkeur zonder dat de deelnemers fysiek ergens heen hoeven.'
Kwetsbare groepen
In juni 2023 hoopt Rosa Krause haar proefschrift af te ronden: 'Aan de hand van de uitkomsten van Senior Digi Vaardig willen we ook voor andere gemeenten een protocol ontwikkelen om ouderen te leren omgaan met internet en sociale media. Want digitale zelfredzaamheid geeft ouderen zelfvertrouwen, het gevoel dat ze mee kunnen doen in de maatschappij.' Het programma Senior Digi Vaardig maakt deel uit van het project Let’s get digital van de vakgroep Gezondheidspsychologie van de Open Universiteit. Let’s get digital onderzoekt onder meer hoe e-health voor kwetsbare groepen toegankelijk kan worden gemaakt. Bijvoorbeeld door patiënten actief te wijzen op de Kanker Nazorg Wijzer, een online portaal dat de Open Universiteit ontwikkelde met de Universiteit Maastricht.'
Elkaar versterken
Wethouder Keulen is blij met de samenwerking met de Open Universiteit. 'Binnen de landelijke themagroep Smart Cities heeft Heerlen als specialisatie Smart Citizen; daarbij zoeken we naar een slimmere dienstverlening waar de burger echt iets aan heeft. Niet alleen de smarte burger nog smarter maken, maar alle inwoners helpen om te participeren. Een onderzoek als Senior Digi Vaardig sluit daar goed bij aan. Door het toegepaste karakter van het onderzoek komt de prof. dr. in de wijk. Zo komen we erachter of de aanpak werkt. Voordeel van de samenwerking is dat de Open Universiteit en de gemeente elkaar versterken: de universiteit krijgt de kans om theoretische hypotheses in de praktijk te toetsen, de gemeente krijgt ondersteuning bij het meten en valideren van maatschappelijk relevant onderzoek.' In Ons Huis is Thea Hintjes intussen druk bezig om verbinding te maken met het wifinetwerk. Het installeren van de CoronaCheck-app is daarna nog maar een fluitje van een cent. 'De cursus bevalt me prima, lastig vind ik het niet. Wat ik niet weet, vraag ik. En anders kan ik altijd iemand bellen die me thuis komt helpen.'
Over Rosa Krause
PhD student Rosa Krause (1991) is sinds 2019 promovenda bij de vakgroep Gezondheidspsychologie van de faculteit Psychologie aan de Open Universiteit. Ze voltooide de bachelor Creative Technology en de master Communication Science aan de Universiteit Twente. Aan de Radboud Universiteit in Nijmegen volgde Krause de Research Master Behavorial Science.
Tekst: Meyke Houben
Fotografie: Johannes Timmermans