Een kudde olifanten? Not in my backyard!
Wereldwijd zien mensen olifanten het liefst in het wild leven. 'Maar in feite eisen we dan dat andere mensen moeten leven met gevaarlijke dieren in hun directe omgeving', zegt Susanne Vogel, universitair docent Milieuwetenschappen aan de Open Universiteit. 'In veel Afrikaanse landen, zoals in Kenia waar ik onderzoek doe, leeft de bevolking samen met olifanten. Ook ecologen kijken vooral vanuit het oogpunt van de grote dikhuiden als ze op zoek zijn naar een geschikt leefgebied voor ze.' De ecologen maken overzichtskaarten met vruchtbare gras-, bomen- en watergebieden. 'Daarin nemen ze soms wel huizen en wegen mee, maar niet de mensen die in die huizen wonen', vervolgt Vogel. 'Ze gaan daarmee veelal voorbij aan de vraag of plaatselijke bewoners die dieren ook daadwerkelijk in hun leefomgeving willen. Zo werk je niet mee aan een duurzame co-existentie van de mens en wilde dieren.'
Samenleven met de olifant
Vogel hoopt met haar onderzoek wél bij te dragen aan een betere band tussen mens en dier. Om te beginnen door het gesprek erover aan te jagen. In 2019, 2020 en 2021 interviewt de milieuwetenschapper daarom samen met enkele leden van de Masai, een Keniaans nomadenvolk, honderden mensen die in en om het natuurreservaat de Masai Mara wonen. De Masai delen hun leefgebied met wilde dieren, zoals de olifant, en Vogel wilde hun ervaringen in beeld brengen. Als bron van inkomsten verhuurt dit volk zijn grond voor toerisme en natuurbescherming, maar samenleven met onder meer olifanten heeft ook een keerzijde: het is gevaarlijk. 'Die interviews waren gebaseerd op stellingen waarin mensen zich wel of niet herkenden, zoals: als ik een olifant zie in mijn omgeving, voel ik me gelukkig. Of: olifanten horen hier niet te zijn.' Voor dit onderzoek ontving Vogel de Open Universiteit Wetenschapsprijs.
Bijenkorven aan hekken
'Olifanten zijn niet alleen gevaarlijk voor mensen, een hongerige olifant kan ook grote gevolgen hebben voor de oogst van boeren. Daarom plaatsen boeren rondom hun akkers elektrische hekken of hekken met daaraan bijenkorven of chilipepers - in deze streek een gangbare manier om gewassen te beschermen. Olifanten zijn namelijk bang voor de stekende bijen, en moeten vanwege hun gevoelige reukorgaan ook niets van chilipepers hebben. In de Masai Mara is weinig landbouw, dus daar gebruiken boeren de hekken om de graslanden te beschermen tegen wilde dieren, zodat hun runderen er kunnen grazen. Maar op diezelfde grasvlaktes leven olifanten, zebra’s en andere wilde grazers, die daar dan niet meer kunnen komen. En de hekken versperren de weg voor zebra’s en kuddes gnoes tijdens de bekende grote seizoenstrek. Daarom proberen natuurbeschermingsorganisaties mensen ervan te overtuigen om de hekken weg te halen.' Om die reden onderzoekt Vogel bijvoorbeeld ook het motief van mensen om in het landschap hekken te plaatsen of juist te verwijderen.
Niet voorschrijven hoe het moet
Dit jaar gaat Vogel terug naar Kenia om het onderzoek voort te zetten. 'Eerder onderzocht ik het samenleven van mensen en wilde dieren vanuit het perspectief van de mensen: welke factoren beïnvloeden hun keuzes? Maar óók het gedrag van de dieren zelf speelt mee.' Om hier onderzoek naar te doen, gebruikt Vogel onder meer het bedrag dat ze als winnaar van de Wetenschapsprijs heeft ontvangen. Ze gaat zich verdiepen in de foerageer- en habitatkeuzes van olifanten. Overigens wil ze in geen geval in Kenia overkomen als de Europese wetenschapper die de plaatselijke bevolking wel eens even komt voorschrijven hoe je met de natuur om moet gaan. 'Ik leid onze projecten in de Masai Mara dan ook samen met een Masai, wier droom het is om als wetenschapper te werken. Ik zie het een beetje als mijn eigen droom om haar hierbij te ondersteunen en mezelf overbodig te maken.'
Nationale en internationale samenwerking
In eigen land gaat Vogel samen met haar collega’s zoals Jean Hugé, Ansje Löhr en hoogleraar Raoul Beunen onderzoek doen naar hoe mensen in het algemeen kijken naar mens-dierrelaties. Vogel: 'En - heel actueel - wat vinden mensen ervan dat de wolf in ons land is? Ook hiernaar doen we vanuit de Open Universiteit onderzoek. Zo zijn er parallellen tussen het samenleven van mensen en olifanten, en mensen en wolven. Wat zou er bijvoorbeeld gebeuren als mensen uit Afrika willen dat wij met wolven samen zouden leven?'
Op 21 september 2023 werd Susanne Vogel uitgeroepen tot winnaar van de Open Universiteit Wetenschapsprijs. Het oordeel van de jury: haar werk heeft een duidelijk internationale uitstraling en ze is zichtbaar in het maatschappelijke debat rondom biodiversiteit en conservatie. Verder heeft ze - vanuit de antropologie - gekozen voor een invalshoek over co-existentie van mens en natuur die als bijzonder innovatief wordt gezien. Voor haar wetenschappelijke inspanningen ontving Vogel een oorkonde, een beeldje en een cheque van € 3.000,-, te besteden aan haar onderzoek.
Over Susanne Vogel
Dr. ir. Susanne Vogel is universitair docent Milieuwetenschappen bij de Open Universiteit. Ze behaalde de propedeuse Culturele antropologie en ontwikkelingssociologie aan de Universiteit Leiden en een Bachelor of Science en een Master of Science Bos- en natuurbeheer in combinatie met Ontwikkelingsstudies aan Wageningen University & Research. Haar focus lag daarbij op mens-dierinteracties. Ze promoveerde in 2019 op mens-olifantenconflicten in de Botswaanse Okavangodelta aan University of Oxford. Van 2019 tot 2022 heeft ze bij Aarhus University onderzoek gedaan naar het samenleven van de mens en grote herbivoren.
Tekst: Pascal Panis
Foto’s: Sandra van Watermeulen