Hoe zorgen we dat jongeren uit de criminaliteit blijven?
In Nederland dalen de cijfers van jeugdcriminaliteit. Toch blijft er een groep jongeren die hardnekkig in de problemen zit. Onder leiding van Evelyn Heynen, universitair docent Klinische kinder- en jeugdpsychologie onderzoeken wetenschappers van de faculteiten Cultuurwetenschappen, Psychologie en Rechtswetenschappen van de Open Universiteit hoe je kunt voorkomen dat jongeren in de criminaliteit komen.
Dit onderzoek ondersteunt het landelijke programma 'Preventie met gezag', dat is opgezet om jeugdcriminaliteit in de meest kwetsbare wijken in Nederland tegen te gaan. Heerlen-Noord is zo’n wijk. Hier doet de Open Universiteit sinds 2023 onderzoek naar.
De onzichtbare groepen jongeren
Hoogleraar Criminologie en rechtsantropologie Janine Janssen is sinds november 2024 bij het onderzoeksproject betrokken. Dat criminaliteit onder jongeren daalt, heeft volgens Janssen vooral te maken met gedragsverschuiving. 'Heel precies weten we het niet, maar vermoedelijk komt dit omdat veel sociaal leven zich nu online afspeelt. De daling zie je ook niet overal. In Heerlen-Noord gaan we dat goed onderzoeken. Wat is er precies aan de hand en met welke problemen kampen jongeren?'
Heynen vult aan: 'We zien een selecte groep jonge criminelen die in aanraking komt met jeugdzorg. Maar veel jongeren komen niet in beeld. Misschien is er over hen wel eens een zorgmelding vanuit school gedaan of van een andere instantie, maar ze komen niet in de politieregistratie voor. Ze worden namelijk niet betrapt of zijn slim genoeg niet opgepakt te worden. We willen hen graag helpen, maar het is lastig deze jongeren te vinden, al proberen we dat wel. Dat geldt ook voor de vrij onzichtbare groep die in de cybercriminaliteit zit.'
Daarbij is de aard van de problematiek divers en soms schrijnend. Heynen: 'Een grote groep is actief in de criminele uitbuiting, zoals mensenhandel. Dat is zware problematiek. Gedwongen prostitutie bijvoorbeeld begint al in de brugklas. Meisjes van twaalf ronselen elkaar. Ik herinner me dat een van deze meisjes opmerkte: 'Het maakt toch niet uit dat ik dit doe, het is immers mijn lichaam.' Denk ook aan filmpjes op bijvoorbeeld TikTok met belastende beelden en daarbij volledige adresgegevens, gepost door kinderen van diezelfde leeftijd.'
De sociale omgeving
De onderzoekers begonnen in 2023 met literatuuronderzoek. Daarnaast is een aantal jongeren uitgebreid geïnterviewd over hoe ze in de criminaliteit terecht zijn gekomen. Heynen: 'De overheid wil dat wij uiteindelijk met een aantal voorstellen voor interventies komen die de jeugd uit de criminaliteit houdt of daarvoor behoedt. Ook hebben de 47 Nederlandse gemeenten die deelnemen aan het programma geld gekregen om te werken aan een oplossing, maar dat is niet gemakkelijk.' Volgens Janssen en Heynen zou maatwerk hierbij helpen, maar dat lijkt onbetaalbaar. Geen twee jongeren zijn hetzelfde, laat staan hun complexe achtergrond die allerlei problemen met zich meebrengt.
Janssen: 'Ik kom zelf uit de wereld van aanpak van geweld in afhankelijkheidsrelaties. Als je jongeren wilt weghouden van criminaliteit, moet je naar de sociale omgeving kijken. Daar zit voor mij ook de preventie. We komen er niet met alleen repressie. Je moet ook naar de leefsituatie kijken.' Daarbij richt preventie zich op verschillende groepen. 'Sommige jongeren zitten al in de problemen, maar je wilt ook voorkomen dat jongeren ín de problemen komen.'
'Je moet altijd kijken of je bepaalde zaken generieker kunt aanpakken', vervolgt Janssen. 'Maar die beslissing kun je pas nemen als je weet wat er allemaal speelt. Als het gaat om effectiviteit, dan weten we in de criminologie allang: je moet je niet afvragen wat werkt, maar wat werkt voor wie, onder welke omstandigheden. Er bestaat geen interventie die voor alles en iedereen werkt.'
Goede probleemanalyse
Om wél werkbare oplossingen te vinden, moeten we dus meer zicht krijgen op wat er allemaal speelt. Janssen ziet echter dat professionals in de praktijk vaak op zoek zijn naar snelle antwoorden en resultaten. 'Dat is beslist geen verwijt, ik begrijp dat heel goed. Want bij sommige professionals staat het water tot aan de lippen door de enorme maatschappelijke druk om de problemen op te lossen. Goede samenwerking tussen de verschillende instanties is daarom heel belangrijk. Net als helderheid over ieders taken en verantwoordelijkheden. Bovendien worden maatschappelijke problemen volgens haar beperkt geanalyseerd. 'Je moet eerst met een goede probleemanalyse komen en beschrijven hoe die samenwerking eruit moet zien.' Dat is dan ook waar de onderzoekers zich mee bezighouden. Ook zaken als karakter en afkomst worden in die analyse meegenomen.
Heynen: 'Het is echt te vroeg om conclusies te trekken, maar we zien wel dat afkomst en verleden een rol spelen. Het idee dat je arm bent als je ten noorden van het spoor woont en rijk als je in het zuiden van de stad woont, zit al generaties in de hoofden van mensen in Heerlen. Dat krijg je er niet zomaar uit.'
Criminaliteit als uitvlucht
Dat jongeren in de criminaliteit belanden, komt ook door de double failure-hypothese, legt Janssen uit. 'Mensen redeneren soms zo: 'Als het niks wordt op school, dan biedt de criminaliteit uitkomst.' Maar ze beseffen niet dat ook die criminele wereld complex is en talent vereist. Als je niet tot tien kunt tellen of het verschil tussen een kilo en pond niet kent, dan houd je het daar niet lang vol.' Volgens haar voelen mensen zich ook tot het criminele circuit aangetrokken door de spanning die dat leven met zich meebrengt. 'Word ik drugsdealer of neem ik een kantoorbaan? Maar zaken als armoede en frustratie zijn natuurlijk ook belangrijke factoren die mensen naar de criminaliteit duwen. Daar moet je echt naar kijken.'
Risico’s én beschermfactoren onderzoeken
Die factoren brengen de onderzoekers van de Open Universiteit nu in kaart. Janssen: 'In ons onderzoek analyseren we wat het risico verhoogt en verlaagt. De Amerikaanse socioloog en criminoloog Travis Hirshi vraagt zich bijvoorbeeld niet af waarom mensen delicten plegen, hij draait het om: waarom doen ze het niet? Hij zegt dat velen van ons daarvan worden weerhouden vanwege onze sociale relaties. Een andere gevleugelde uitdrukking van Hirshi luidt: 'Breaking rules is fun.' Maar worden je ouders daardoor heel verdrietig, vergooi je dan je carrière of zit je met weinig draadjes aan de samenleving vast? Dan heb je weinig te verliezen. Dus enerzijds moeten we zoeken waar het probleem zit, anderzijds moeten we op zoek gaan naar de eigen kracht van de mensen. Mensen moeten voelen dat ze als mens gezien worden en niet als probleem.’
Heynen. 'We weten dat goede gesprekken met de juiste mensen kunnen helpen. Want niet alleen een maatregel kan iemand ertoe bewegen uit de criminaliteit te stappen. Dat kan ook gebeuren na een kopje thee met de buurvrouw, of door contact met een hulpverlener of een buddy. Kortom, hoe we met elkaar samenleven, kan veel verschil maken bij het aanpakken van deze problematiek.'
Blik op de toekomst
Hoe groot is de kans dat 'Preventie met gezag' zal slagen? Heynen: 'Ik hoop dat we voor een kleine groep het leven kunnen verbeteren. En dat we met onze resultaten bijvoorbeeld leerkrachten en wijkondersteuners verder kunnen helpen.' Daarbij moeten we volgens haar realistisch zijn. 'Je kunt de armoede niet zomaar wegnemen of de sociale achterstand er binnen één à twee generaties uit krijgen. Het is al heel mooi als je sommige jongeren een tweede kans kunt geven. Neem een werkloze jongen die uit verveling een brievenbus heeft opgeblazen. Natuurlijk is zijn gedrag niet onbesproken, maar hoe mooi zou het zijn als een werkgever hem toch een kans geeft? Het kan ook helpen om jongeren te vragen wat ze nodig hebben, voordat we ze dwingen tot een maatregel.'
Janssen: 'Ik hoop dat we de banden met de praktijk nog verder kunnen verdiepen en professionals kunnen helpen begrijpen hoe allerlei factoren op elkaar inwerken in dit complexe vraagstuk. En vooral dat we ook echt iets voor die jongeren kunnen betekenen. Die moeten nog een heel leven mee.'
Prof. dr. Janine Janssen is hoogleraar Criminologie en rechtsantropologie aan de Open Universiteit, lector Geweld in afhankelijkheidsrelaties aan Avans Hogeschool en de Politieacademie en hoofd onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld van de Nationale Politie. Janssen studeerde culturele antropologie aan de Universiteit Utrecht. In 1999 promoveerde zij aan de Rijksuniversiteit Groningen op onderzoek naar de werking van korte vrijheidsstraffen.
Dr. Evelyn Heynen is universitair docent Klinische kinder- en jeugdpsychologie aan de Open Universiteit en sinds 2023 projectleider van 'Preventie met gezag'. Zij studeerde Health Sciences in Maastricht en behaalde haar master aan de VU in Amsterdam. In 2016 promoveerde zij aan de Universiteit van Amsterdam bij de vakgroep Forensische orthopedagogiek, waar zij het leefklimaat voor gedetineerde jongeren onderzocht. Ook is zij als senior onderzoeker verbonden aan Via Jeugd.
Tekst: Emile Hollman
Fotografie: Laurent Stevens