Privacy in Ter Apel

Al jaren zorgt de overheid bewust voor te weinig opvangruimte voor asielzoekers en statushouders. Daardoor moeten in het aanmeldcentrum in Ter Apel steeds weer personen in de buitenlucht overnachten. Een particulier initiatief had op maandag 16 augustus voor 'opgooitentjes' gezorgd, zodat de mensen daar hun spullen in konden leggen en zichzelf ’s nachts ernaast. Meteen de volgende dag werden de tentjes weggehaald vanwege de 'onoverzichtelijkheid' en 'zorgen om brandveiligheid'. De woordvoerder van de gemeente Westerwolde licht toe: 'We weten niet wat er zich in de tentjes afspeelt.'

Die laatste opmerking verraadt een pijnlijke miskenning van een belangrijk mensenrecht: het recht op privacy, gecodificeerd in de Grondwet (artikel 10) en in het EVRM (artikel 8). Al eerder werd erkend dat het gebrek aan privacy in grote opvanglocaties zoals sporthallen en megatenten ernstige afbreuk doet aan levenskwaliteit en (het gevoel van) veiligheid van de asielzoekers. Een eigen tentje biedt dan nog een piepkleine privéruimte, die niet eens zo heel erg privé is. Iedereen die weleens op een drukke festivalcamping gekampeerd heeft, weet hoe dat is: het is een paar dagen leuk, maar de privacy is minimaal, en je bent blij wanneer je weer een paar fatsoenlijke, min of meer geluiddichte stenen muren om je heen hebt.

Schaamte en macht

Je wil namelijk helemaal niet dat het voor iedereen zichtbaar of hoorbaar is wat zich 'in je tentje afspeelt'. Maar waarom eigenlijk niet? Waar schaam je je voor? Dat iedereen wel een paar antwoorden op deze vraag kan bedenken, laat zien dat privacy niet alleen te maken heeft met persoonsgegevens. Dat zijn namelijk zaken waarvan het in je belang kan zijn dat ze privé blijven, zoals je telefoonnummer, maar waarvoor je je niet per se schaamt. Maar ook die potentiële schaamte is niet primair. Privacy is in eerste instantie je niet bekeken voelen: dat kan alleen in een omgeving waar jij alles in je blikveld kunt zien zonder dat (je vermoedt dat) iemand jou ziet. Zo kun je privacy hebben op de wc, maar ook boven op een bergtop, waar je het machtige gevoel kunt hebben dat de wereld aan je voeten ligt. Over macht gesproken: in vroeger tijden en in sommige culturen mocht een onderdaan de koning nooit aankijken, zelfs niet wanneer die met hem sprak. De koning was namelijk zo machtig dat zijn privacy niet door de aanwezigheid van anderen werd onderbroken.

Alleen

Maar dat is de uitzondering. Voor gewone stervelingen is privacy, in de zin van niet bekeken worden, alleen haalbaar wanneer je alleen bent. De etymologie van het woord privacy laat dat ook zien. Het komt van het Latijnse privatus, het voltooid deelwoord van privare, dat 'beroven van' of 'vrij maken' betekent. We zien die eerste betekenis nog terug in het woord 'gedepriveerd' (beroofd van bestaansmiddelen). Dit werkwoord komt weer van privus, 'van jezelf'. Het eerste deel van dit woord is hetzelfde als het voorzetsel pro, dat oorspronkelijk (naar) voren betekent, wat duidt op iemand die voor de troepen uitloopt en zodoende van de rest is afgescheiden.

Menselijkheid

Waarom is het zo belangrijk om je terug te kunnen trekken in een afgescheiden ruimte - zo belangrijk zelfs, dat je gillend gek wordt wanneer dat langer dan een paar dagen niet kan? Zoals in de gemiddelde Nederlandse vluchtelingenopvang: geen wonder dat dan de spanningen oplopen en de vlam in de pan slaat. Alle mensen hebben behoefte aan en belang bij een eigen beschermde ruimte, die ze zelf kunnen openen en sluiten voor het doorlaten van personen, zaken en informatie: geen vrij verkeer dus. Net zoals bij het menselijk lichaam. Wie voor een ander bepaalt wat zijn privéruimte of lichaam in- en uitgaat, degradeert diegene tot gebruiksvoorwerp, zoals bij slaven in hoge mate het geval was.

Autonomie met betrekking tot een privéruimte is niet zomaar een toevallige psychologische basisbehoefte, het is ook nog eens noodzakelijk om de dingen te doen die ons mens maken: tot jezelf komen, plannen maken, studeren, meningen vormen, creativiteit ontplooien, bezinnen op het bestaan - zonder gestoord te worden door anderen. Het gaat hier om niets minder dan de bestaansvoorwaarde van de menselijke waardigheid.

Dagvaarding

We weten niet 'wat zich allemaal afspeelt' in andermans tentje of huis, ook niet in dat van de gemeentewoordvoerder van Westerwolde. Maar niemand stelt voor om hem zijn huis uit te zetten en te midden van de opgestapelde huisraad in de tuin te laten overnachten. We gunnen hem zijn privacy, want die is van levensbelang. In Limburg zullen in een jaar honderden studio’s en kamers uit de grond worden gestampt voor de groeiende Universiteit Maastricht. Elke student een eigen kamer is immers de norm - geen roommates zoals in de VS. Het kan dus wel, en het is dan ook niet verbazend dat Vluchtelingenwerk de staat voor de rechter sleept vanwege diens jarenlange falen in de opvang van vluchtelingen. In de dagvaarding eist Vluchtelingenwerk onder andere dat de staat zorgt voor 'enige mate van privacy door een afgesloten slaapkamer voor gezinnen of groepen van maximaal zes personen'. Een klein beetje menselijkheid dus, een heel bescheiden eis die blijkbaar via de rechter moet worden afgedwongen.

Derk Venema is universitair docent Encyclopedie van de rechtswetenschap en geeft in de nieuwe master Gegevensbescherming en Privacyrecht het vak 'Het recht op privacy vanuit historisch, ethisch, filosofisch en mensenrechtelijk perspectief'.