Komt Zwarte Piet echt uit Spanje?

Veel historici plaatsen het ontstaan van Zwarte Piet vaak binnen de context van de zogenaamde 'blackface-traditie'. In het tijdschrift De Moderne Tijd verschijnt deze maand een artikel waarin wordt aangetoond dat dit slechts één kant van het verhaal is. In 'Onder de huid van Zwarte Piet. (Schrik)figuren rond het Sint-Nicolaasfeest in de negentiende eeuw' stellen historici Hanneke Nap en Iris van der Zande - beiden promovenda aan de Open Universiteit -, Eelco Kramer en Gonda van den Heuvel dat de huidige figuur van Zwarte Piet niet tot één context herleid kan worden en geen eenduidige herkomst heeft, zoals vaak wordt beweerd.

Onderzoek

Het doel van Stichting Marges is historische context bieden aan maatschappelijke vraagstukken, voor een breed publiek, legt Iris van der Zande uit. 'We merken dat er in veel maatschappelijke discussies gebrek is aan historische achtergrondkennis. Daarom willen we hedendaagse vraagstukken in een breder perspectief plaatsen en verschillende kanten belichten, wat kan leiden tot een beter gesprek en wederzijds begrip. Zo ook voor het Zwarte Piet-debat. Met ons onderzoek naar de herkomst van Zwarte Piet willen we een bijdrage leveren aan het gepolariseerde debat over Zwarte Piet. Zowel voor- als tegenstanders baseren zich geregeld op zijn vermeende oorsprong. Volgens voorstanders gaat die oorsprong terug tot voorchristelijke tradities, terwijl tegenstanders beweren dat de knecht voortkomt uit een wereldbeeld van racisme en slavernij. Wij betogen dat de theorieën elkaar niet uitsluiten, maar juist aanvullen.'

Begrip kweken

'Eén van ons was betrokken bij de gesprekken tussen voor- en tegenstanders van Zwarte Piet in aanloop naar de landelijke intocht in Maassluis', vertelt Iris. 'Het debat rondom Zwarte Piet was de aanleiding om een tentoonstelling over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest te ontwikkelen. Ons onderzoek ligt hieraan ten grondslag. De tentoonstelling 'Wie komt er alle jaren. Tussen bisschop en boeman' hebben we twee keer neergezet tijdens de landelijke intocht: in 2016 in Maassluis en in 2017 in Dokkum. In de expositie, die gaat over 1750 jaar geschiedenis van het Sinterklaasfeest, laten we zien dat het Sinterklaasfeest door de eeuwen heen enorm is veranderd en vaak voor discussies zorgde. Hiermee raken we ook aan de knecht die vanaf de negentiende eeuw Sint-Nicolaas ging vergezellen. Door onderzoek te doen naar de veranderingen gedurende die 1750 jaar willen we meer begrip kweken tussen voor- en tegenstanders van Zwarte Piet en het Sinterklaasfeest.'

Het onderzoek

Met het onderzoek wilden de historici in eerste instantie een wetenschappelijk verantwoord beeld schetsen van de geschiedenis van het Sinterklaasfeest. 'Hoe meer we ons in het onderwerp verdiepten, hoe interessanter, merkwaardiger en complexer het verhaal rond het ontstaan van Zwarte Piet bleek. Al gauw werd duidelijk dat er een schat aan nog onbekende bronnen en gegevens lag. Een belangrijke bron van informatie vormden bijvoorbeeld kranten en tijdschriften uit de negentiende eeuw, maar ook illustraties in kinderboeken en oude archieffoto’s van intochten. En er valt nog steeds een hoop te ontdekken. Zo is Hanneke net gestart met een promotieonderzoek naar de praktijk van de sinterklaasviering in de periode 1750-1850.'

Niet eenduidig

'Uit ons onderzoek blijkt dat Zwarte Piet geen eenduidige herkomst heeft. Hij is een complexe samensmelting van diverse verhaal- en beeldtradities die in de negentiende eeuw vervlochten zijn geraakt, waaronder die van de boeman, de Moor, de Duivel en de schoorsteenveger. Er bestonden verschillende interpretaties van de knecht naast elkaar. In de loop van de negentiende eeuw werd mede door het boek van Jan Schenkman de interpretatie van 'de Moor' leidend. Maar ook die figuur draagt verschillende betekenissen in zich.'

Receptie

'Om de huidige betekenis van Zwarte Piet te kunnen bepalen, moeten we niet alleen naar zijn oorsprong kijken, maar ons juist richten op zijn receptie', meent Iris. 'Uit tekstuele en visuele bronnen blijkt dat de verbeelding en interpretatie van Zwarte Piet vanaf de late negentiende eeuw ging samenhangen met de stereotypering van zwarte mensen, die vaak werden neergezet als onnozel, dienstbaar en ondergeschikt. Hoewel dit niet de enige betekenis is die schuilgaat achter het karakter van Zwarte Piet, werd deze interpretatie wel een belangrijk onderdeel van zijn identiteit.'

Rellen en discussies

Vanaf het ontstaan leidde het Sinterklaasfeest al tot felle discussies. Iris: 'De protestanten wilden in de zeventiende eeuw het Sinterklaasfeest verbieden, omdat predikanten en stedelijke machthebbers het zagen als paaps bijgeloof. Daarbij zetten de bijbehorende sinterklaasmarkten, die al vanaf de Middeleeuwen werden gehouden, aan tot 'onzedelijk gedrag'. Het inperken van de viering leidde tot rellen, omdat het volk wilde vasthouden aan het gebruik. Pas in de negentiende eeuw verdwenen de sinterklaasmarkten helemaal. In de achttiende en negentiende eeuw ontstonden opnieuw discussies over het Sinterklaasfeest. De heilige bisschop had plaatsgemaakt voor een donkere boeman die de kinderen de stuipen op het lijf joeg. Onder invloed van pedagogische ideeën die voortkwamen uit het verlichtingsdenken groeide de kritiek op deze representatie van de figuur van Sint-Nicolaas.'

Veranderingen

De Zwarte Pieten van de jaren ‘90 verschillen sterk van de Zwarte Pieten uit de decennia ervoor. Zo verdwenen de dikke rode lippen, de kromspraak en de roe bijna geruisloos. 'Zwarte Piet, Sinterklaas, het Sinterklaasfeest, tradities en cultuur an sich, zijn altijd aan verandering onderhevig. Vrijwel geen enkele traditie blijft hetzelfde. Ook de weerstand tegen deze veranderingen is verre van uniek. De huidige weerstand en maatschappelijke discussie moeten natuurlijk ook gezien worden vanuit de bredere maatschappelijke onrust over globalisering, migratie en het gevoel van het verlies van nationale identiteit. Wij denken dat meer kennis over de ontwikkeling van de viering van het Sinterklaasfeest door de eeuwen heen tot meer begrip kan leiden. En daarmee tot een gedegen discussie over de toekomst van het feest.'