Wat zijn de dieperliggende oorzaken van schulden?

'Inflatie en stijgende energieprijzen zijn externe schokken waar mensen dikwijls niet op zijn voorbereid. Daardoor komen ze knel te zitten omdat ze bijvoorbeeld hun huur niet meer kunnen betalen. Twee jaar geleden was bovendien het hoogtepunt van de corona-epidemie. Veel mensen verloren toen hun baan.'

De krekel en de mier

Voor de dieperliggende oorzaken van schulden verwijst Frijns naar de fabel van Jean de La Fontaine over de krekel en de mier. De krekel zingt en feest de hele zomer door, terwijl de ijverige mier alvast een voedselvoorraad aanlegt voor de winter. Als de winter er eenmaal is, vraagt de krekel de mier om voedsel. De mier weigert: 'Dans nu ook maar, dan krijg je het warm.'

Frijns: 'Zo vergaat het geregeld mensen die geen financiële reserve opbouwen en niet nadenken over de langetermijngevolgen van hun gedrag. Dat zag je in de coronaperiode bij veel zzp’ers. Als je inkomsten twee maanden wegvallen, is er meteen sprake van een serieus probleem als je geen buffer hebt. Ter aanvulling: uit de statistieken blijkt dat mannen over meer financieel bewustzijn beschikken dan vrouwen. Dat geldt eveneens voor ouderen ten opzichte van jongeren. Ouderen hebben al vaker financiële beslissingen genomen. Zij kennen het klappen van de zweep. Bovendien hebben ze een woning met een kleine of geen hypotheekschuld. Voor jongeren moet dat nog gebeuren, met alle risico’s die daarbij horen op de actuele, dure woningmarkt.'

Het westerse individu tegenover de oosterse groep

'Er zijn ook culturele verschillen die financieel gedrag beïnvloeden. In de westerse, kapitalistische landen staat het individu voorop. Je bent er voornamelijk voor jezelf in een competitieve en op persoonlijk succes gebaseerde maatschappij. En hoe word je een winnaar? Door overmoedig te zijn, door risico’s te nemen. Waardoor de kans op het maken van schulden toeneemt.'
'In de oosterse en vooral Aziatische wereld zie je een afwijkend, meer behouden beeld. Daar staat de groep voorop. Dat vindt volgens een veelgehoorde theorie zijn oorsprong in de vele extreme ziekten die daar vroeger heersten, zoals malaria. Het onderhouden van uitgebreide contacten had als risico dat een parasiet of virus zich sneller verspreidde. Vandaar de focus in die landen op wat in wetenschapstaal de in-group heet. Je prestaties worden gemeten aan de hand van de bijdrage die je levert aan die groep. Denk aan de wijze waarop Japanse werknemers zijn betrokken bij hun bedrijf. Je kunt de werkgever-werknemerrelatie daar vergelijken met een huwelijkscontract. Daardoor ligt veel minder dan in het Westen de nadruk op individueel succes en het aangaan van financiële risico’s om dat succes te bereiken.'

Financiële kennis valt zwaar tegen

'Verder zien veel mensen schulden niet aankomen, omdat ze denken dat ze over voldoende financiële kennis beschikken. Daar doe ik onderzoek naar en daartoe heb ik in het verleden een vragenlijst opgesteld voor het ministerie van Financiën. De conclusie laat geen enkele ruimte voor twijfel: die kennis valt zwaar tegen. Met alle gevolgen van dien. Voorbeeld: als je niet weet hoe rente werkt, begrijp je evenmin wat schuld is en wat die schuld je gaat kosten.'

'Begrijpen jullie het zelf nog?'

'De overheid helpt wat dat betreft ook lang niet altijd mee. Ik heb een aantal jaren als hoogleraar in Nieuw-Zeeland gewerkt. De zorg voor je pensioen kwam daar destijds helemaal op jezelf neer. Je ontving een superingewikkelde brief met een lijst van pensioenaanbieders en beleggingsmogelijkheden, van conservatief tot agressief. Voor de rest mocht je het zelf uitzoeken. Succes! Ik heb daar een presentatie gegeven aan de landelijke pensioencommissie en vroeg de leden: 'Begrijpen jullie het zelf nog?' Nee dus. In Nederland leggen veel mensen vanwege de complexiteit van de materie soortgelijke brieven ook onbegrepen in de la. Een oplossing is om dergelijke informatie taalkundig te vereenvoudigen en in beeld te verduidelijken, zodat die meer inzichtelijk is.'

Just-in-time-informatie

'Just-in-time-informatie kan ook uitkomst bieden om financiële problemen en schulden te voorkomen. Dit houdt in dat een onafhankelijke instantie of een lokale overheid je helpt bij het nemen van de juiste beslissing op het moment dat je die moet nemen. Dat gebeurt al voor een deel, maar dat kan nog beter. Daarnaast zou je een sterk financieel bewustzijn kunnen creëren via een verplicht schoolvak. Just-in-time-informatie kan evengoed een positieve bijdrage leveren in de wereld van de schuldsanering. Nu is het nog vaak zo dat schuldsanering pas in werking treedt als mensen al een aanzienlijke schuld hebben opgebouwd. Ook hier is nog een belangrijke taak weggelegd voor de overheid.'

Idealistische drijfveer

'Die taak is vooral belangrijk omdat schulden van grote invloed zijn op het totale welzijn van mensen. Zo zijn sociaal isolement, gezondheids- en gezinsproblemen daar een direct gevolg van. Ik zag dat met mijn eigen ogen onder meer in Nieuw-Zeeland als medewerker van een bankproject met als doel mensen financieel weerbaarder maken. Het tegengaan van de diepgravende gevolgen van een schuldenlast is voor mij een voorname idealistische drijfveer om het werk te doen dat ik doe. Geld is uiteindelijk een bijzaak, een leefbaar leven de hoofdzaak.'