Mensen slimmer leren omgaan met geld
Schaamte, sociaal isolement, gezondheids- en gezinsproblemen. Schuldproblemen zijn van grote invloed op het algehele welzijn van mensen. Voor Bart Frijns is dit dé drijfveer om het werk te doen dat hij doet. Als hoogleraar Finance, en sinds 2022 decaan van de faculteit Managementwetenschappen aan de Open Universiteit, leidt Frijns onderzoek naar financiële geletterdheid, oftewel: naar hoe mensen omgaan met geld.
'Door de bank genomen is de financiële geletterdheid van Nederlanders slecht', zegt Frijns. 'Een belangrijke vraag is: hoe leren we mensen slimmer omgaan met leningen, hypotheek, spaargeld en beleggingen om problemen te voorkomen. De inflatie en energiecrisis maken het belang van een betere financiële geletterdheid eens en te meer duidelijk.' Nederland telt een half miljoen mensen met problematische schulden.
Niet eens je eigen bankafschrift kunnen lezen
Wat een gebrek aan financiële kennis in de praktijk betekent, zag Frijns zelf voor het eerst van dichtbij in Nieuw-Zeeland. Vlak na zijn promotie aan de Maastricht University kreeg hij een telefoontje van een oud-collega: of hij zin had om aan de Auckland University of Technology te komen werken en mee te bouwen aan een nieuwe vakgroep. Hij had een kwartier nodig om 'ja' te zeggen. Hij bleef er van 2004 tot 2020 en werd uiteindelijk hoogleraar Finance en leidinggevende van een onderzoekscentrum.
'Ik was onder meer betrokken bij een bankproject in een achterstandswijk van Auckland. Met de bewoners sprak ik over hun schulden en hoe ze daarvan af konden komen. Ook bestudeerde ik veel onderzoeken op het gebied van financiële geletterdheid. Ik schrok van het niveau: mensen haalden zonder daar überhaupt over na te denken geld uit de pinautomaat totdat er niets meer uitkwam. Het gros van de bewoners kon niet eens zijn eigen bankafschrift lezen, laat staan begrijpen. Ik moest in die context wel lachen toen de Nieuw-Zeelandse overheid voorstelde burgers meer eigen vrijheid te geven om zelf hun pensioenbeleggingen samen te stellen.'
Deel geld afstaan aan de kerk
'Aan de Auckland University of Technology studeren ook sociaaleconomisch achtergestelde groepen zoals de Maori, de eerste inwoners van Nieuw-Zeeland, en Pacific Islanders zoals Fijiërs en Tonganen. Door met hen te praten kreeg ik meer inzicht in de aard van hun financiële problemen. Sommigen vertelden dat ze persoonlijke spullen hadden verpand om aan extra geld te komen. Iets wat ook in Nederland steeds vaker gebeurt. Als ze die spullen dan weer gingen ophalen bij een pandjeshuis, betaalden ze 30 tot 40 procent rente. Daar hadden ze geen rekening mee gehouden. Dat schiet natuurlijk niet op. Bovendien zijn Pacific Islanders doorgaans rooms-katholiek en worden velen geacht een deel van hun geld aan de kerk af te staan. Hoe minimaal die hoeveelheid geld ook is. Dat is cultureel zo bepaald en het is moeilijk daarvan af te wijken.'
Het geluk van een goede opvoeding
'Behalve de cultuur waarvan je deel uitmaakt, bepaalt je afkomst en vroegere gezinssituatie hoe je omgaat met geld. Ik kom uit een gezin waarin we het niet breed hadden. Mijn moeder zorgde voor de kinderen en mijn vader werkte bij de technische dienst van een ziekenhuis. Ze letten goed op de centen en we hergebruikten spullen. Daardoor kwamen we als gezin niets tekort. Die mentaliteit van mijn ouders heb ik overgenomen en meegenomen in mijn latere levensjaren.'
'Maar het geluk van zo’n goede financiële opvoeding heeft niet iedereen. Net zoals in Nieuw-Zeeland zijn er in Nederland heel wat mensen die het concept 'rente' niet begrijpen. Dan heb je al een flinke achterstand. Wie over voldoende geld beschikt, kan het zich veroorloven zo nu en dan slechte financiële beslissingen te nemen of onlogische aankopen te doen. Dan kun je een financieel adviseur of accountant inhuren die je helpt om bij te sturen. Maar als je aan de financiële onderkant van de maatschappij leeft, is dat een ander verhaal. Daar kom je geen accountant tegen.'
Studie naar kleine ondernemers
'Vaak weten mensen met schulden niet waar ze terechtkunnen voor ondersteuning. Hier ligt nog een taak voor de landelijke en gemeentelijke overheid, al gebeurt er zeker al het nodige. Maar dan is er nog zoiets als het vertrouwen in de overheid, dat bij veel mensen is beschadigd. De toeslagenaffaire heeft daar een flinke schep bovenop gedaan. Vaak gaan mensen met hardnekkige schulden enkel te rade bij familie, vrienden en kennissen. Waarna ze een lening of tweede lening afsluiten om tijdelijk uit de problemen te komen.'
'Door de energiecrisis en de hoge inflatie komen nu niet alleen de lage inkomens maar ook de middeninkomens onder druk te staan. Bij de Open Universiteit bestuderen we samen met een promovendus de financiële geletterdheid van kleine ondernemers. In dit interdisciplinaire onderzoek komen de vakgebieden financiën, psychologie en onderwijskunde samen. Kleine ondernemers zoals zzp’ers en mkb’ers vormen een interessante doelgroep, vooral omdat op dit terrein bijna geen studies zijn verricht. Het gaat hier veelal om mensen die privékapitaal inzetten om hun zaak te runnen. Als je dan onvoldoende weet hoe je met geld moet omgaan, heb je, als het fout gaat, meteen een zakelijk én een privéprobleem.'
Financieel leervak vanaf de basisschool
'Er is simpelweg te weinig aandacht voor omgaan met financiën, ook in het onderwijs. Ik ben voorstander van een financieel leervak dat al begint op de basisschool en een vervolg heeft in het middelbaar en hoger onderwijs. Zo zouden hbo-verpleegkundigen in opleiding kunnen leren hoe ze een eigen bedrijf moeten opzetten om zelfstandig te kunnen werken.'
'Onvoldoende financieel inzicht leidt ertoe dat mensen kansen laten liggen. Historisch gezien werden mensen getraind om alleen via de inzet van arbeid hun brood te verdienen. Maar je kunt ook geld verdienen door je eigen geld in te zetten, om vervolgens te investeren in aandelen of vastgoed bijvoorbeeld. In het Nederlandse onderwijs is daar nog te weinig aandacht voor. Om nog even terug te komen op mijn tijd in Nieuw-Zeeland: in dat land is wel uitgebreide aandacht voor de manier waarop je passief geld genereert. Of hoe je eerder kunt stoppen met werken als geld zichzelf terugverdient.'
Conservatieve levenshouding Nederlanders
'Wat dat betreft lopen de Nieuw-Zeelanders een paar stappen voor op ons. Dat heeft te maken met de nogal conservatieve levenshouding die zit ingebakken in de Nederlandse cultuur. Je ziet hier wel een beperkte groep mensen hun auto verhuren of een kamer via Airbnb, maar er zijn nog talloze andere mogelijkheden. Begin een webwinkel, start een online cursus op je eigen vakgebied… Als je daarmee aan de slag gaat, denk je automatisch meer na over de werking van geld en leer je het financiële systeem in zijn algemeenheid beter kennen.'
'Een betere financiële geletterdheid komt voort uit het doorbreken van gewoontepatronen, niet uit het verzamelen van extra kennis en kunde. Er zijn talloze workshops en andere trainingen voor mensen met onvoldoende financieel inzicht. Die nemen dan plaats in een klasje waar ze te horen krijgen hoe ze een budget moeten beheren. De wetenschappelijke literatuur heeft inmiddels lang en breed aangetoond dat zo’n benadering niet werkt. Je leert iets, de workshop is afgelopen, je gaat naar huis en vervolgens verval je weer in je oude patroon.'
Een app die helpt om betere keuzes te maken
'Hoe het dan wel moet? De Open Universiteit is een van de deelnemers aan het ELSA Lab op de Brightlands Smart Services Campus in Heerlen. Daar richten we ons op het tegengaan van armoede en schuld door gedragsverandering en interactie op de lange termijn. Het gebruik van artificial intelligence (AI) is daarbij cruciaal. Zo ontwikkelen we technologie voor een app of hulpmiddel dat straks interacteert met mensen die het financieel moeilijk hebben.'
'Stel, je loopt elke dag langs je favoriete winkel waar je ondanks je zwakke financiële situatie toch steeds spullen koopt. De app of misschien wel een polshorloge kan je dan via een bericht aansporen om een andere route te nemen. Zo zijn er nog veel meer situaties waarin zo’n apparaat je op de lange termijn blijft stimuleren om betere keuzes te maken. AI-technologie geeft daarbij inzicht in wat de individuele gedragsverschillen zijn tussen mensen en welke soort interactie voor wie werkt, zodat we maatwerk kunnen leveren. Het project staat nog in de kinderschoenen, maar het kan een belangrijke stap vooruit zijn in het bevorderen van financieel welzijn.'
Over Bart Frijns
Prof. dr. Bart Frijns (1976) is hoogleraar Finance en sinds 2022 decaan van de faculteit Managementwetenschappen aan de Open Universiteit. Hij studeerde economische wetenschappen aan de Maastricht University waar hij promoveerde op het thema financiële markten. Van 2004 tot 2020 werkte Frijns als onderzoeker en later als hoogleraar Finance aan de Auckland University of Technology in Nieuw-Zeeland. Hij gaf leiding aan het Auckland Centre for Financial Research, en heeft meer dan 75 wetenschappelijke publicaties op zijn naam staan.
Tekst: Pascal Panis
Fotografie: Peter Strelitski