Transformeren moet je leren: naar een duurzaam schuldenbeleid

In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw, toen auteur dezes zich nog bevond in de overgang van vroege jeugd naar tienerjaren - over transformatie gesproken! - kwam een populair soort speelgoed op de markt. Het ging om 'Transformers': robotachtige figuren die niet alleen konden 'vechten', maar ook konden veranderen in vrachtwagens en dergelijke.

Duurzame transformatie

Een transformatie wordt in Van Dale omschreven als een overbrenging in een andere vorm ofwel een gedaanteverwisseling. Transformeren in een juridische context heeft niet een eenduidige betekenis. Ik versta onder dit begrip in deze blog een juridische regeling die - of een concept dat - een doelbewuste verandering heeft ondergaan of zal ondergaan. De veronderstelling zal meestal zijn dat de nieuwe gedaante van het concept of de regeling ook een verbetering daarvan inhoudt: pas dan zou je kunnen spreken van een duurzame transformatie. Dat betekent mijns inziens echter wel dat de transformatie goed doordacht moet zijn, wil deze ook een verbetering inhouden. De vrachtwagen moet onder de streep even aantrekkelijk zijn als - zo niet aantrekkelijker dan - de vechtrobot.

Aanpak schuldenproblematiek

Tijd om concreet te worden. Enkele jaren geleden verscheen in het kader van het Actieplan Brede Schuldenaanpak (2018) een wetsvoorstel om de Wet schuldsanering natuurlijke personen (WSNP) op enkele punten aan te passen zodat de scherpste kantjes wat werden bijgevijld.¹ Het ging kortgezegd om de verkorting van de zogenaamde goede trouw-toets van vijf naar drie jaar die een voorwaarde vormde om toegelaten te worden tot de schuldsaneringsregeling. Ook werd de mogelijkheid om een tweede keer toegelaten te worden tot de WSNP wat versoepeld. Deze zeer beperkte hervorming was goed afgestemd met het betrokken maatschappelijk veld. De Afdeling advisering van de Raad van State bracht een zogenaamd conform advies uit, wat betekent dat dat zij als laatste adviseur van de regering geen opmerkingen bij het wetsvoorstel had.² Toen het wetsvoorstel werd behandeld in de Tweede Kamer, werd de gelegenheid aangegrepen om het complexe dossier 'schuldenproblematiek' via dit wetsvoorstel verder aan te pakken. Vanuit de gedachte dat de schuldenaar sneller schuldenvrij verder moest kunnen ('een schone lei' moest kunnen krijgen) werd het ingediende wetsvoorstel ingrijpend geamendeerd. De standaardtermijn van drie jaar die gold voor schuldenaren om onder toezicht van een bewindvoerder een bedrag te sparen dat bestemd was voor de schuldeisers en waarna de schuldenaar verder kon met een schone lei, zou moeten worden gehalveerd naar anderhalf jaar. Bovendien werd een amendement ingediend dat ertoe strekte dat de schuldenaar ook al voor de start van het wettelijk schuldsaneringstraject kon beginnen met aflossen. Deze twee amendementen samen met nog enkele andere wijzigden niet alleen het wetsvoorstel zelf ingrijpend, maar raakten ook het wezen van de WSNP als geheel.³

De politieke wens om het ontstaan en de afwikkeling van (problematische) schulden aan te pakken, is begrijpelijk en actueel.⁴ Zoals voor meer grote maatschappelijke problemen geldt, is dat niet eenvoudig: een 'quick fix' bestaat niet. Na de indiening van de amendementen raadpleegde de regering opnieuw het maatschappelijk middenveld over deze amendementen. De respons was praktisch unaniem kritisch van aard.⁵ De Raad van State werd bovendien niet nogmaals geraadpleegd, hoewel zowel regering als de Tweede Kamer daarop hadden kunnen aandringen. Het sterk gewijzigde wetsvoorstel werd aangenomen door beide Kamers en is per 1 juli 2023 in werking getreden.⁶ Daarmee onderging de WSNP een transformatie van ongekende omvang. De vraag is nu of deze transformatie ook duurzaam zal zijn in die zin dat deze tot een blijvende verbeterde situatie zorgt voor alle betrokken partijen: schuldenaar, schuldeisers en partijen die bijvoorbeeld betrokken zijn bij de afwikkeling van de schulden zoals een bewindvoerder.

Toegegeven: een snellere schone lei voor een schuldenaar - ook om perspectief te houden - was een langer bestaande wens. Maar onderzoek wees al eerder uit dat de 'vertraging' in de behandeling van schuldenproblematiek heel vaak eerder in de keten zit en niet pas plaatsvindt in het WSNP-traject. Bijvoorbeeld bij de inrichting van de gemeentelijke aanpak van schuldsanering en de voorbereiding van een minnelijke regeling. Of nog eerder: bij het überhaupt in beeld krijgen van de mensen die met schulden kampen. Dat maakt het dossier van de schuldenproblematiek ook zo ingewikkeld. Ook andere perspectieven dan het juridische spelen hierin een belangrijke rol: schulden geven ruimte aan negatieve mentale problemen, zoals stress en schaamte. Het sociale domein en het gezondheidsdomein spelen bij het adresseren van deze aspecten dan ook een belangrijke rol.⁷ En dan zijn bovendien (juridische) risico’s om in de schulden te raken van belang: denk aan de problematiek rondom de legalisering van het online gokken⁸ of de opkomst van betalingsconstructies als Buy Now, Pay Later⁹ en de debatten in de politiek daarover.

Handvatten

Intussen heeft de Hoge Raad al zijn licht laten schijnen over de recente forse wijzigingen die de WSNP heeft ondergaan. De Hoge Raad laat doorschemeren dat het wetgevingsproces wel wat zorgvuldiger had gekund en dat er nogal wat losse eindjes aan de nieuwe regeling zitten.¹⁰ Natuurlijk bevat de uitspraak ook handvatten om verder te komen.

Leven lang leren

De vraag is nu of deze transformatie van de WSNP een duurzaam karakter zal krijgen. Dat valt nog te bezien: een fundamenteel debat, bijvoorbeeld over het ideale evenwicht tussen de belangen van schuldenaar en die van de schuldeisers, ligt aan deze transformatie niet ten grondslag. Dat is jammer. In de jaren tachtig werd de slogan 'Transformers: Robots in disguise!' gebruikt. Een gedeeltelijke 'omgekeerde' transformatie - van vrachtwagen naar robot - behoort zo bezien ook tot de mogelijkheden, wellicht gecombineerd met een actief beleid dat een meer holistisch karakter kent en ziet op de schuldenproblematiek in zijn geheel, bijvoorbeeld via het eerder genoemde Nationaal Programma. Duurzaam transformeren is wat dat betreft een leven lang leren.

¹Voorstel tot wijziging van de Faillissementswet ter verbetering van de doorstroom van de gemeentelijke schuldhulpverlening naar de wettelijke schuldsaneringsregeling natuurlijke personen, Kamerstukken II 2021/22, 35915, nr. 2.
²Idem, nr. 4.
³Zie voor een overzicht bijvoorbeeld L.A.R. Siemerink, 'Wijzigingen schuldsaneringsregeling natuurlijke personen in de Faillissementswet', Ars Aequi 2023, p. 670-674 en N. Jungmann & E. van Dijk, 'Wetswijzigingen Wsnp: een onvoorziene stevige verbouwing van het stelsel', TvI 2023/18.
⁴Dit voorjaar is in vervolg op eerder programma’s en plannen het Nationaal Programma Armoede en Schulden gestart; Kamerbrief 6 juni 2025, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid,nr. 24515-799.
⁵Zie de Kamerbrief van de Minister voor Rechtsbescherming naar aanleiding van deze tweede consultatie, Kamerbrief 11 november 2022, Kamerstukken II 2022/23, 35915, nr.16.
⁶Stb. 2023, 175.
⁷R. Wibier, F.F.J. van der Heijden & M.M. Sitskoorn, 'Hoe onze hersenen werken en wat dat betekent voor schuldenproblematiek', Ars Aequi 2024, p. 917-924.
⁸Zie bijvoorbeeld Kamerbrieven van 24 februari 2025 en 15 september 2025, Kamerstukken II 2024-2025, 24557, nrs. 245 en 274.
⁹Zie bijvoorbeeld Kamerbrief 21 januari 2025, Kamerstukken II 2024-2025, 27879, nr. 108.
¹⁰HR 20 december 2024, ECLI:NL:HR:2024:1913, r.o. 3.3. A-G De Bock is in haar Conclusie nog een slagje kritischer, zie ECLI:NL:PHR:2024:562, paragraaf 6.