Historische beeldvorming. Visuele cultuur en geschiedenis

Schilderijen, beelden, prenten et cetera stellen ons in staat om non-verbale historische kennis en ervaringen te delen. Ze voeren ons mee terug naar persoonlijke en collectieve verledens. Kortom, beelden laten ons – historici en ieder ander mens – het verleden levendiger voorstellen, voor onszelf en voor anderen. Beelden zijn daarom essentieel in het voeden en communiceren van historisch besef en het overdragen van historische kennis en interpretaties.

Eenzelfde benadering hanteerde Johan Huizinga, die het de taak vond van historici om een beeld van het verleden op te roepen. Dit beeld-concept kwam voort uit de methodiek die hij de ‘historische esthetiek’ noemde, en waarmee hij antwoord probeerde te geven op de vraag of de geschiedenis een wetenschap of kunst is. Het antwoord ligt volgens Huizinga in de rol van de verbeelding. Mede daarom is hij ook zelf historiserende afbeeldingen gaan tekenen en mengde hij zich in 1918 met vuur in de discussie over de inrichting van een nationaal historisch museum. De geschiedschrijving, en ook het museum, moest volgens hem een ‘historische sensatie’ teweegbrengen: het gevoel van contact met het verleden, ‘het beleven der Waarheid door de historie’. Ook in het zich moderniserende geschiedenisonderwijs werden steeds vaker beelden ingezet, vanuit het idee dat sommige historische gebeurtenissen en verschijnselen beter te verbeelden dan te beschrijven zijn. Bovendien fungeerden de – vaak geromantiseerde, sterk nationaal georiënteerde – voorstellingen om nationaal gevoel bij leerlingen aan te kweken. De introductie van de fotografie eind negentiende eeuw, en later die van bewegend beeld, had weer andere effecten op het historisch besef, zeker in combinatie met de opkomst van de massamedia.

In deze cursus komen verschillende vormen en functies van historische beelden aan de orde. De focus ligt op Nederland in de moderne tijd tot heden. Tijdens de vorming van de moderne natiestaten in Europa werden veelvuldig historische beelden ingezet. Op die manier werd geprobeerd om invulling te geven aan het idee van een eenduidige, krachtige en eendrachtige natie. Vaak greep men daarbij terug op een ver verleden: beelden, verhalen en mythen bijvoorbeeld over oer-Nederlanders, stoere Germanen of Gallische Fransen. De populariteit van deze historische beelden had te maken met de opkomst van een nieuw historisch besef in de samenleving, waarbij de natiestaat een bindende rol speelde. Ook de zich professionaliserende geschiedwetenschap was in destijds sterk nationaal georiënteerd. Maar hoe kreeg dat nationale verleden precies vorm? Welk effect had dat op andere, niet-nationale identiteiten? Hoe veranderden historische beelden in de loop der tijd? En welke invloed hebben de verschillende soorten beelddragers – schilderijen, standbeelden, schoolplaten, televisie enzovoort – op de inhoud van historische voorstellingen?

Leerdoelen
U verwerft kennis en inzicht in de picturale en geremedieerde omgang met het verleden in heden én verleden.
Voorts kunt u:
- de belangrijke rol van historische beeldvorming tijdens de vorming van moderne natiestaten verklaren.
- de veranderde visuele cultuur relateren aan de opkomst van nieuwe media en reproductietechnieken.
- uitleggen hoe een media-genre de vorm en inhoud van historische beelden kan beïnvloeden.
- de relatie uitleggen tussen identiteit en historische beeldvorming.
- historische representaties analyseren en vergelijken.