Fake news: wat is nep en wat is echt?

Containerbegrip

Sinds Donald Trump de term fake news als stopwoord is gaan gebruiken, is het een vast onderdeel van ons dagelijks taalgebruik geworden. In 2017 werd het zelfs woord van het jaar volgens het Collins Dictionary. Wat ooit een nicheterm was, gebruikt door mensen die kritisch stonden tegenover de media, is nu een containerbegrip voor alles wat we onwaar, ongewenst of ongemakkelijk vinden. Tegelijkertijd wordt de term ingezet om media ongeloofwaardig te maken en vertrouwen in media en waarheid te ondermijnen. Maar wat betekent 'fake' eigenlijk? En wie bepaalt wat echt is en wat nep?

Trump zette fake news in als wapen tegen nieuwsmedia die hem bekritiseerden of tegenspraken. Hij maakte daarmee handig gebruik van een trend die al eeuwen bestaat: het ondermijnen van de waarheid door het vertellen van meerdere waarheden. Wat is dan waarheid? Wat is nep? Desinformatie en het zaaien van verwarring hierover is geen nieuw fenomeen. Het gaat terug tot de uitvinding van de drukpers in de 15e eeuw én daarvoor. Sterker nog, we kunnen de filosofen uit de oudheid misschien wel zien als de grondleggers van fake news gezien hun verwarring rondom de definitie van de werkelijkheid…

Verdraaide feiten en leugens

Maar sinds de mogelijkheid van de drukpers, toen het mogelijk werd om snel en massaal teksten te verspreiden, werd niet alleen kennis versneld verspreid onder de massa, het gaf ook ruimte voor verdraaide feiten en leugens. Pamfletten en kranten werden middelen om ideeën en verhalen te verspreiden die niet altijd op waarheid berustten. Maar de drukpers bracht niet alleen verwarring over waarheden: het vergrootte ook juist te werkelijkheid waarin men zich bevond. Waar voorheen slechts een select gezelschap geschriften kon lezen en begrijpen, kwam de wereld plotseling binnen handbereik van de gewone mens. Maar net zoals vandaag, was niet alles wat gedrukt stond de objectieve waarheid. Fake news heeft sindsdien een vlucht genomen, in de vorm van propaganda, roddelpers en tegenwoordig in digitale vorm, waar het met een klik gedeeld kan worden via sociale media.

De post-truth realiteit

Verwarring over realiteit, werkelijkheid en 'nep' is sinds het digitale tijdperk alleen maar verder geëscaleerd. Zo hebben we volgens sommigen te maken met een zogenoemde 'post-truth' samenleving. De grens tussen feiten en meningen vervaagt, mensen geven meer waarde aan emotie en persoonlijke overtuigingen dan aan harde bewijzen. Wat voor de één 'fake' is, wordt door de ander gezien als absolute waarheid. Een voorbeeld hiervan is de verdeeldheid rondom klimaatverandering of vaccins. Beide onderwerpen zijn rijk aan wetenschappelijk bewijs, maar toch leven er alternatieve realiteiten waarin mensen hun eigen waarheden creëren en die verspreiden.

Onderzoek laat zien dat het vertrouwen in traditionele media afneemt, terwijl mensen meer vertrouwen op hun eigen bronnen en bubbels op sociale media. Deze trend maakt het nog moeilijker om een gezamenlijk begrip van de werkelijkheid te behouden. De opkomst van deepfakes en AI-gecreëerde beelden versterkt dit probleem alleen maar.

AI en nepnieuws: de perfecte storm?

Kunstmatige intelligentie heeft een ongekende capaciteit om fake news te genereren. Websites zoals https://thispersondoesnotexist.com (te vertalen als 'deze persoon bestaat niet') tonen hoe makkelijk het is om volledig fictieve gezichten te creëren die nauwelijks te onderscheiden zijn van echte mensen. Uit onderzoek blijkt dat mensen ontzettend veel moeite hebben om het verschil te zien tussen echte en AI-gecreëerde personen. Tegelijkertijd is de technologie verre van perfect. AI-modellen, zoals degene die bewegende beelden genereren, produceren soms bizarre en vervormde wezens - denk aan figuren met drie benen, vijf armen of twee hoofden.

Toch roept dit een interessante vraag op: hoe 'nep' zijn deze beelden echt? Als we iets niet direct herkennen als 'fout', is het dan minder nep? Bevind de realiteit zich misschien in de fysieke én in de virtuele wereld? In dat laatste geval, zijn drie-benige balletdansers even 'echt' als de fysieke twee-benige… Sociale media versterken dit fenomeen, doordat we ons veel bevinden in die sociale virtuele omgeving en voor de volgende generatie waarschijnlijk belangrijks is dan onze directe, fysieke, naaste omgeving. Tegelijkertijd leiden sociale media ons tot isolatie binnen filterbubbels waar alleen bevestiging van onze eigen realiteit plaatsvindt.

Kan jij nog zien wat echt is?

Met de opkomst van deepfakes, AI-gegenereerde gezichten en misleidende informatiecampagnes is de vraag of we nog in staat zijn te onderscheiden wat echt is en wat nep steeds relevanter. Neem de quiz op www.whichfaceisreal.com (te vertalen als 'raad welk gezicht echt is') en ontdek zelf hoe goed je bent in het herkennen van de waarheid. Of misschien is het al te laat, en leven we allemaal al in onze eigen versies van de realiteit. Hoe dan ook, de zoektocht naar de waarheid is complexer dan ooit. We moeten kritisch blijven naar onze eigen omgeving en onze eigen (virtuele) realiteit. Onszelf leren om niet per sé onderscheid te willen maken tussen 'echt' of 'nep', als wel het onderscheiden van de verschillende mogelijke realiteiten.

Quiz: kan jij nog zien wat echt is en wat nep?