'Coen hoort bij Hoorn'. Emoties rond een omstreden standbeeld

Al sinds de oprichting in 1893 is het standbeeld van gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen in Hoorn omstreden. Twee dagen voor de oprichting sprak de krant Recht van Allen van een standbeeld 'voor een hond'.¹ Sterker nog: al in 1886 vroeg J.A. van der Chijs, archivaris in Batavia, zich hardop af of ware er niet dat er al een standbeeld van Coen (in Batavia, sinds 1876) stond, er ooit nog wel een standbeeld voor Coen opgericht zou worden. Aan zijn naam, aldus Van der Chijs, kleefde immers bloed. Dat tweede standbeeld kwam er dus toch - in Hoorn, de geboorteplaats van Coen.

De kritiek op Coen verstomde eigenlijk nooit en kwam in golven. Er was kritiek in de jaren dertig, toen Slauerhoff een toneelstuk publiceerde waarin hij Coen portretteerde als een onzekere tiran, wat hem waardering opleverde van Menno ter Braak. Die vond het mooi hoe Slauerhoff Coen niet idealiseerde, maar hem beschreef als 'calvinistische pooteling, voor wien inderdaad koloniseeren en moraliseeren nog vrijwel identieke begrippen waren'.² Destijds was de idealisering van Coen als nationale held echter dominant. Opvoering van Slauerhoffs toneelstuk werd meermaals verboden, tot het in 1961 oogluikend werd toegestaan.

Nationale held

In het Coenjaar 1937 pakte Hoorn flink uit, met een groots zomerfeest en andere festiviteiten. Minister-president Hendrik Colijn kwam ook op bezoek en prees Coen in zijn speech als een voorbeeld voor ons allen in 'opofferingsgezindheid, in kloekheid, in zorgvuldig beraad, als het er om gaat de zaak van het vaderland en die van 'grooter Nederland' te dienen.³ Nationale, calvinistische, en koloniale belangen sloten naadloos aan bij de wens van Hoorn om de verarmde stad op de kaart te zetten als toeristische trekpleister.⁴ Ook Frederik Karel Gerretson, hoogleraar koloniale geschiedenis en oprichter van de met het fascisme sympathiserende Nationale Unie, eigende zich Coen toe als nationale held in zijn boekje Coens eerherstel (1943).

Kritiek in golven

Een nieuwe golf van kritiek op de Hoornse 'zoon des Vaderlands' klonk op in 1987, toen Molukkers protesteerden bij de viering van de 400ste verjaardag van Coen in Hoorn tegen de moordpartijen van 'de Slachter van Banda'. De Molukse kunstenaar Willy Nanlohy overhandigde Prins Claus een zwartboek met de gruweldaden van Coen. Er was bijzonder felle kritiek in 2011, het jaar waarin het beeld zelfs per ongeluk (of niet?) van zijn sokkel werd gestoten door een hijskraan, en nu weer, onder invloed van de Black Lives Matter-beweging. De beroering in 2011 leidde voor het eerst tot een officiële reactie vanuit de gemeenteraad op de kritiek rond het standbeeld, dat de raad uiteindelijk niet wilde verwijderen maar waarop wel een plakkaat werd bevestigd over Coens wandaden. Niet alle tegenstanders van Coen waren tevreden, sommigen waren teleurgesteld dat het woord 'genocide' niet op het plakkaat terecht was gekomen en wensen nog steeds dat het standbeeld van zijn sokkel wordt gehaald en een kleine tweehonderd meter verderop, in het Westfries Museum, wordt gezet. Voorstanders pleiten voor het behoud van zijn standbeeld. Ondertussen heeft de gemeente Hoorn de stad uitgeroepen tot stad van de Gouden Eeuw, inclusief een online Gouden Eeuw 'glossy'⁵ en pronkt het VOC-logo op de vele banieren die door de stad wapperen.

Omgaan met koloniaal verleden

De discussie gaat op het eerste oog over de omgang met het koloniaal verleden: het gaat over het afwijzen van de verheerlijking van Coen als stichter van Batavia en het koloniale rijk, terwijl hij in de Indonesische Banda-archipel toch vooral een gewetenloze en rücksichtslose massamoordenaar was, en het omarmen van Coen als symbool van een trotse stad (en misschien wel natie) die hem, ondanks zijn daden, als deel van haar geschiedenis, cultuur en identiteit ziet.⁶

Maar onder de oppervlakte speelt er meer, denken wij, en wordt de discussie over wat te doen met dit beladen stuk erfgoed mede gevoed door emoties, die in directe zin weinig met de gebeurtenissen op Banda te maken hebben, maar heel veel met onvrede over het hoge tempo van sociaal-culturele veranderingen in Nederland in het hier en nu: de toegenomen sociale mobiliteit, de doorwerking van koloniale wereldbeelden, maatschappijopvattingen en praktijken als racisme en, daaraan gekoppeld misschien wel, onvrede over de multiculturele samenleving. De discussie over Coen zoals die in Hoorn wordt gevoerd - een gemeente die heel snel veranderd is in de afgelopen veertig jaar en waar wij beiden 'van buiten' banden mee hebben - gaat over zijn symbolische betekenis en biedt een venster op Nederland en zijn sociale worstelingen in zijn algemeenheid.

Horinezen en horenaren

In Hoorn speelt de discussie over Coen zich af langs lijnen van 'wij' (de oorspronkelijke inwoners van Hoorn, ofwel de Horinezen) tegen 'zij' (de import, veelal uit Amsterdam, genaamd de Horenaren of ook wel: de 020-ers en anderen die zich vanuit, met name de Randstad, met de kwestie bemoeien). Er heerst ergernis over die 020-ers die 'ons' komen vertellen wat 'we' moeten vinden. Horinezen voelen zich moreel de maat genomen, alsof ze niet deugen als ze Coen niet verwerpen. De emoties lopen met name de afgelopen tien jaar hoog op. De 'Horenaar' die aan de wieg stond van het burgerinitiatief tegen het standbeeld van Coen in 2011, kreeg bijvoorbeeld met de nodige agressie te maken. Hij ontving doodsbedreigingen, de ramen van zijn woning werden besmeurd en pamfletten gingen rond in de stad waarop hij als nazi werd afgebeeld.⁷ Op een Facebook-site voor Horinezen is een gewelddadige cartoon te vinden, waarbij een vrouw die zich uitspreekt tegen Coen, levend wordt verbrand. 'Lachen!' - was de teneur.⁸

Overigens is het zeker niet zo dat alleen de 'import' kritiek op Coen heeft. In 1987 bijvoorbeeld, tijdens de herdenking van de 400ste geboortedag van Coen, stond er een West-Fries met een spandoek bij het standbeeld.⁹ En ook bij het burgerinitiatief uit 2011 sloten Horinezen zich aan. Maar de huidige kritiek op het standbeeld wordt wel beleefd als een aanval van buitenaf. Emoties die daarbij de boventoon voeren zijn angst voor het verlies van de eigen identiteit door de veranderende samenleving en voor de verschuiving van de dominante stemmen in het publieke debat in Hoorn en daarbuiten. Daaraan gerelateerd is de ergernis over de Randstedelijke bemoeienis over de bepaling van deze identiteit ('een rotvent, maar wel onze rotvent'¹⁰), het verlies van zeggenschap over het maatschappelijke debat en de symbolische toe-eigening van Coen. Eén van de veelgehoorde kritiekpunten in de stad is dat de huidige protesten tegen Coen uit zijn verband worden getrokken: Coen had niets te maken met racisme of de Zwarte Pieten-discussie. Het verband tussen de doorwerking van negentiende-eeuwse, koloniale, wereldbeelden, het bestaan van het standbeeld en nog altijd vigerend racisme in Nederland (waarvan de figuur Zwarte Piet een uitwas is) wordt niet gelegd.

Nostalgische gevoelens

De laatste emotie die volgens ons, tot slot, een grote rol speelt en voortvloeit uit die hierboven genoemde emoties zijn nostalgische gevoelens. Wetenschappers hebben aangetoond dat nostalgie een belangrijke sociale functie kan hebben in maatschappelijk woelige tijden. Het teruggrijpen op en benadrukken van geromantiseerde beelden uit het verleden blijken goed voor mensen hun welzijn te zijn en maakt ze beter in staat om te gaan met ingrijpende veranderingen in het heden.¹¹ Het onderstrepen van Coens goede daden ('[hij heeft] ons land rijk gemaakt'¹² en 'heeft Hoorn persoonlijk op de kaart gezet'¹³) en het terugverlangen naar een verder niet toegelichte 'Hoornsche cultuur'¹⁴ en erfgoed spelen daarbij een grote rol.

Wij en zij

Typerend voor al deze emoties is bijvoorbeeld de webpagina van De Realistische Partij (2017 opgericht) die met 1 zetel in de Hoornse gemeenteraad zit. Die keert zich onder meer tegen: 'het verkwanselen van ons (immateriële) erfgoed' en 'het schenken van onze sociale huurwoningen aan statushouders'. Een interessante samenballing van thema’s die in één adem worden genoemd en een veelzeggend gebruik van het woord 'ons'. Meer recent, in het voorjaar van 2020, pleitte een Horinees ('geboren en getogen in Hoorn') een petitie op voor behoud van het standbeeld van Coen op de Rode Steen. De petitie werd door bijna 5000 mensen ondertekend. Ook hier zien we weer de polarisatie van 'wij' uit Hoorn tegen de niet nader benoemde, maar duidelijk gehate 'zij'. De petitie wilde een tegenwicht bieden aan de 'luide minderheid' die 'ons' een 'hypocriete ideologie' opdringt en beoogde een stem te geven aan de 'stille meerderheid', de 'inwoners geboren en getogen in Hoorn', die tot dan toe 'alles maar gedoogde' maar die nu uitkomt voor hun trots op Hoorn, inclusief het standbeeld van Coen. De ondertekenaars presenteren zich als liefhebbers van een 'Hoornsche cultuur' die niet 'weggevaagd' mag worden.

Coen symboliseert, zo lijkt het, het (oude) Hoorn, waar een enorme nostalgie omheen leeft: op Facebookpagina’s en YouTube-kanalen verzamelen inwoners foto’s en filmpjes van Hoorn van vroeger, van vóór de komst van nieuwbouwwijken en de nieuwe bewoners van 'buiten', toen het in de beleving van velen nog een overzichtelijke en gemoedelijke stad was. Toen het nog geen groeikern was maar een regionaal centrum, waar mensen uit omliggende dorpen als Blokker en Zwaag kwamen om inkopen te doen, uit te gaan en kermis te vieren. Een havenstad die terug keek op een geschiedenis van nationaal belang. Hoorn is de afgelopen veertig jaar ingrijpend veranderd sinds de stad zich in de jaren zeventig van de twintigste eeuw profileerde als overloopgemeente voor Amsterdam en groeide van 15.000 inwoners in 1970 naar 73.261 anno nu. Eén op de vijf inwoners heeft een westerse of niet-westerse migratie-achtergrond. Nieuwbouwwijken en bedrijfsterreinen schoten de afgelopen decennia als paddenstoelen uit de grond. Het historische centrum van Hoorn veranderde van aard: bedrijven trokken er weg en oude stadswoningen werden opgeknapt en voor veel geld verkocht aan - voor een belangrijk deel -'020-ers'.¹⁵

Het centrum is steeds duurder als woon- en werkomgeving. Maar het centrum als entertainment-omgeving bleef het centrum: op de Rode Steen en de straten daaromheen ga je uit. Je winkelt en gaat naar de markt in het Hoornse winkelrondje. Op vrijdagmiddag ga je borrelen in café J.P. Coen op de Veemarkt. In de beleving van veel Horinezen is Coen onlosmakelijk met hun stad verbonden. En naar deze iconische, legendarische figuur wordt af en toe zelfs een kind vernoemd inclusief Coens lijfspreuk op het geboortekaartje: 'Dispereert niet. Vrees uw vijanden niet. Niets ter wereld kan ons deren, want God zij met ons'¹⁶.

Politieke en sociale allianties

De Brits-Australische wetenschapper Sarah Ahmed liet zien hoe emoties tot collectieve politieke en sociale allianties kunnen leiden.¹⁷ Van dat gegeven en de heersende sentimenten maakte Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet handig gebruik toen hij in juni 2020 ten tijde van de Black Lives Matter demonstraties een bosje oranje bloemen kwam leggen bij, wat hij 'onze held' Coen, noemde. Hij riep in een tweet op tot een 'bloemenrevolutie': 'hun haat, onze waardigheid. Hun wil te vernietigen, onze liefde voor wie we zijn. We brengen eer aan onze helden. We houden van ons land. We roepen iedereen op naar historische plekken te gaan, naar lieux de mémoire, en te laten zien: dit is Nederland.'¹⁸ Het FvD, dat in 2019 als grootste partij uit de bus kwam in Hoorn, weet de 'zij' waar men tegen vecht wel naadloos te benoemen: het zijn de 'cultuurmarxisten', de linkse elite die te lang de politiek, de universiteiten en de media beheerste.

Ondertussen staat de toekomst van Coen als beeld op de Rode Steen op de agenda van de gemeenteraad en lijken er slechts twee kampen met hun eigen emoties te zijn, die geen stap dichterbij elkaar lijken te komen. Hopelijk zijn de stadsgesprekken over het standbeeld, die de gemeenteraad op 16 september jl. aankondigde, in staat deze polarisatie te doorbreken. De Raad besloot hiertoe toen in de zomer van 2020 een inwoner van Hoorn een burgerinitiatief startte om het standbeeld van Coen te verwijderen van de Rode Steen.¹⁹ De bijbehorende petitie trok ruim 1800 ondertekenaars en het initiatief wordt gesteund door de landelijke organisaties We Promise, Building the Baileo en Dekolonisatie Netwerk voormalig Nederlands-Indië, die het standbeeld omschrijven als 'een verwerpelijk symbool van koloniale moord en plundering op mensen van kleur, een symbool van racisme'.²⁰

Verliezen van 'eigen' cultuur

De stadsgesprekken bieden een unieke kans om de emoties rond het standbeeld nader in beeld te krijgen en te onderzoeken. Emeritus hoogleraar Gender en Etniciteit Gloria Wekker waarschuwt ons ervoor dat we ons meer bewust moeten zijn van onze automatische identificatiepatronen. Gevoelens rondom erfgoed krijgen we overgeleverd uit ons, soms heel verschillende, verledens. Directeur van Imagine IC Marlous Willemsen en bijzonder hoogleraar historische cultuur Hester Dibbits (EUR) introduceerden recent een methode en concept dat deze bewustwording op gang kan helpen: dat van 'emotienetwerken'. Zij benadrukken dat we ons empathisch zouden moeten opstellen ten aanzien van alle verhalen, perspectieven en bijbehorende emoties rond omstreden cultureel erfgoed. Confronteer elkaar met verschillende inzichten en discussieer erover, stellen zij. Door te kijken naar de netwerken die op deze wijze gevormd worden en door mensen met de emoties in die netwerken te confronteren, kunnen emoties gedeeld, begrepen of misschien zelfs overgenomen worden. Daarbij moeten emoties van voor- en tegenstanders serieus genomen worden. Wat de stadsgesprekken rond Coen betreft, lijkt het blootleggen van de emoties die onder de politieke standpunten liggen ons zeker een mogelijke uitweg uit de polarisatie. Waarom mensen zich door het beeld gekwetst voelen en waarom zij zich beter thuis zouden voelen in een land zonder koloniale standbeelden, is daarbij een even belangrijke vraag als die naar de 'eigen' cultuur waarvan Horinezen blijkbaar het gevoel hebben dat ze die steeds meer dreigen te verliezen; een gevoel dat ze projecteren op het standbeeld van Coen.

^{1 '}Een standbeeld voor Jan Pieterszoon Coen', Recht voor Allen, 28 mei 1893.
² https://www.dbnl.org/tekst/_for003193201_01/_for003193201_01_0020.php
³ Voor de toespraak van Colijn, zie: https://www.oudhoorn.nl/bibliotheek/pdf/dispereert_niet.pdf
⁴ Emmie Snijders, Een tragedie van kwade trouw. De symboliek en functies van het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn 1893-1937. MA scriptie Publieksgeschiedenis (UvA 2011). Beschikbaar via: https://docplayer.nl/41892505-Een-tragedie-van-kwade-trouw.html
⁵ https://issuu.com/ikhouvanhoorn/docs/19040244_magazine_295x230mm_52_pagi
⁶ https://petities.nl/petitions/het-behoud-van-jan-pieterszoon-coen?locale=nl
⁷ https://www.youtube.com/watch?v=Nb8aNxHEofc&list=PLe90A-_oL9UZgLjcaoiPgA2W2Z4a-uygm&index=7&t=636s
⁸ https://www.facebook.com/Horinezenbelike/photos/met-dank-aan-joep-sturm/915248602008718/
⁹ https://www.nhnieuws.nl/nieuws/268955/het-standbeeld-van-jp-coen-door-de-jaren-heen-protest-is-er-altijd-al-geweest
¹⁰ Egbert Ottens, 'Opinie: 'JP Coen moet blijven’, vindt Coen-biograaf: 'Als oproep voor menswaardige samenleving', Noordhollands Dagblad, 20 juni 2020.
¹¹ Constantine Sedikides, Tim Wildschut en Denise Baden (2004). 'Nostalgia: conceptual issues and existential functions', in: Jeff Greenberg, Sander Koole en Tom Pyszczynski (red.), Handbook of experimental existential psychology (New York 2004) 200-214.
¹² 'Wat doen we met Coen? Meerderheid vindt dat het beeld moet blijven staan, mogelijk met aanpassingen', Noordhollands Dagblad, 28 juni 2020.
¹³ Martijn Mak, 'Petitie voor behoud van standbeeld J. P. Coen om 'zwijgende meerderheid' stem te geven: 'Hoornse politiek moet statement maken', Noordhollands Dagblad, 17 juni 2020.
¹⁴ https://petities.nl/petitions/het-behoud-van-jan-pieterszoon-coen?locale=nl  
¹⁵ Vereniging Oud Hoorn, Hoorn in de twintigste eeuw (Hoorn 2017); CBS, Gemeente op maat: Hoorn (Den Haag 2011).
¹⁶ https://www.youtube.com/watch?v=M6rfBSo2zpE&list=PLe90A-_oL9UZgLjcaoiPgA2W2Z4a-uygm&index=9
¹⁷ Sara Ahmed (2004) The Cultural Politics of Emotion
¹⁸ https://www.nhnieuws.nl/nieuws/268738/thierry-baudet-legt-bloemen-bij-standbeeld-jp-coen-in-hoorn-en-doet-oproep 
¹⁹ https://www.nhnieuws.nl/nieuws/272549/gion-23-zorgt-ervoor-dat-gemeenteraad-zich-moet-uitspreken-over-kwestie-jp-coenbeeld en
https://nos.nl/artikel/2348481-raad-hoorn-kiest-voor-stadsgesprekken-over-toekomst-standbeeld-j-p-coen.html
²⁰ https://www.nhnieuws.nl/nieuws/272912/flyers-petities-en-een-manifest-steeds-meer-acties-rondom-standbeeld-jp-coen