Niet de genen of neuronen, maar de verbeelding aan de macht

Wij zijn onze schedel: aldus een fonkelnieuw wetenschappelijk inzicht uit de negentiende eeuw. Craniologen en frenologen hielden zich destijds bezig met het verband tussen schedelvorm en persoonlijkheid. Uit knobbels en welvingen op de schedel leidde men allerlei karaktereigenschappen af. De mens is niet vrij, beweerde men: de schedel bepaalt immers wat we doen. Daarom vond criminoloog Lombroso dat misdadigers met begrip behandeld moeten worden: men kan ze de criminele daden van hun boevenschedel tenslotte niet aanrekenen. Dergelijke overtuigingen waren wijdverbreid: ook grote namen als Marx, Bismarck, Balzac en Van Gogh geloofden in de schedelkunde.

Raadsel van de mens

Het geloof in de schedel doofde uit, maar nieuwe inzichten kwamen ervoor in de plaats. Tal van illustere denkers hebben de afgelopen 150 jaar oplossingen gesuggereerd voor het raadsel van de mens. Een greep uit hun wijsheden:

• Wij zijn biologische overlevingsmachines (Darwin).
• Wij zijn ons libido (Freud).
• Wij zijn onze portemonnee (Marx).
• Wij zijn onze machtswil (Foucault).
• Wij zijn ons DNA (Dawkins).

De staat van dienst van dergelijke theorieën is niet erg best. Veel ervan lijken achteraf nogal dwaas, dubieus of eenzijdig. Criminelen vrijpleiten op grond van hun schedel? Denken we echt uitsluitend aan seks? Zijn we werkelijk alleen maar uit op macht? Maar zoals de alchemist blijft speuren naar de steen der wijzen, zo blijven filosofen en wetenschappers op zoek naar de ultieme verklaring die ons de mens volledig zal doen begrijpen. En zo horen we de laatste jaren steeds opnieuw over het laatste grote inzicht. De hersenwetenschappers hebben onze schedel gelicht en daarbinnen het antwoord gevonden: wij zijn ons brein! Zou het waar zijn? Heeft de neurologie het mysterie van de mens ontrafeld?

Deelwaarheid

Wat hersenwetenschappers doen is fascinerend, maar hun bevindingen betreffen slechts een deelwaarheid. Natuurlijk, we zijn ons brein, hoe zou het ook anders kunnen – maar is dat alles? De hersenwetenschap bestudeert één aspect van de mens en negeert andere. Zij benadert de mens als een materieel object en kan daarom weinig zeggen over bijvoorbeeld identiteit, vrijheid en verantwoordelijkheid, begrippen die niet naar iets materieels verwijzen. Hoewel er ook binnen het hersenonderzoek wel gedacht wordt over zaken als vrije wil en menselijke persoonlijkheid, schetsen bekende wetenschappers als Dick Swaab en Victor Lamme in hun boeken het beeld dat deze eigenlijk niet meer dan ficties zijn. 'Ik keek en keek, maar ik zag geen God', zei Yuri Gagarin nadat hij als eerste mens in de ruimte had gereisd. Ik keek en keek, maar ik zag geen vrije wil, zeggen de wetenschappers die door de hersenen reizen. Maar vrijheid en identiteit kan men niet als materiële objecten waarnemen: het zijn immers geen dingen. De wereld bestaat uit meer dan enkel materie, zoals een schilderij meer is dan klodders verf en een muziekstuk meer dan geluidsgolven.

Wij zijn ons verhaal

De mens is behalve een object (een ding in de wereld) ook een subject (een perspectief op de wereld) dat handelt op grond van waarden, overtuigingen, ideeën en intenties: een betekeniswereld die zich vormt vanuit historische, sociale, culturele en persoonlijke achtergronden. Dit alles laat zich niet begrijpen via een objectiverende methode en kan beter benaderd worden als een soort verhaal. Wij zijn ons verhaal: de mens interpreteert zichzelf en zijn wereld en geeft die interpretatie vorm in het verhaal dat hij over zichzelf vertelt. Dat verhaal is niet alleen een beschrijving, maar ook een constructie: we worden deels gevormd door wat we ons inbeelden te zijn, en onze verbeelding speelt dus een cruciale rol in onze zelfinterpretaties. Deze mens, de mens als subject, is waar de kunst en literatuur zich altijd mee bezig hebben gehouden. Daarom kan men bijvoorbeeld bij schrijvers en cineasten als Shakespeare, Tolstoj, Bergman en Tarkovski heel wat te weten komen over de mens, en daarom merkte Einstein ooit op dat niemand hem meer had geleerd over de mens dan Dostojevski.

Mysterie van de mens

Wetenschappers bestuderen de mens als object. Dat levert indrukwekkende inzichten op. Maar als de wetenschap al het menselijke reduceert tot materie en denkt aan de hersenen te kunnen zien wie wij zijn, verwart zij de mens als object met die als subject. De kans lijkt me dan ook groot dat 'wij zijn ons brein' vroeg of laat bijgezet zal worden in het graf van alle mislukte pogingen om het mysterie van de mens te vangen in één formule. Misschien is de oplossing van dat mysterie eenvoudigweg dat álle genoemde facetten een zekere rol spelen en de mens zich niet laat reduceren tot één factor. Alles speelt zijn deel: onze driften en lusten, onze machtswil, onze genen, onze portemonnee, onze waarden en ideeën – en ja, zeker ook ons brein. De mens is object én subject: hij is, zoals Leo Vroman het zegt in zijn mooie gedicht 'Mens', een zachte machine. Laten we dus niet te makkelijk meegaan in de pessimistische visie van hen die de mens als een (biologisch, genetisch, neurologisch, enzovoorts) gedetermineerd object zien, en bedenken dat de mens ook een subject is dat met behulp van zijn verbeelding een eigen verhaal samenstelt. 'Wij hebben de wereld in onszelf en daarin zijn we Gods stadhouder', zegt de hoofdpersoon in Nescio’s verhaal Insula Dei: ieder mens kan in zichzelf een 'eiland Gods' scheppen waarop hij volkomen vrij is. Die vorm van vrijheid kan door geen enkele wetenschap weggeredeneerd worden: niet alleen in de politiek, maar ook bij het denken over de mens kan de slogan 'De verbeelding aan de macht!' een bevrijdende rol spelen.

Jeroen Vanheste, universitair docent

Heerlen, april 2018