Je hoort en ziet het bijna dagelijks in de media: klaagzangen over de toegenomen werkdruk door de steeds verder toenemende noodzaak om alles vast te leggen, te administreren en te controleren. "Kijk naar de stakingen in de zorg en het onderwijs", zegt hoogleraar Thijs Homan. "Ik noem het wel een 'lavastroom', die zich steeds verder aan ons opdringt. Een lavastroom gaat langzaam naar voren en is tegelijkertijd niet of nauwelijks te stoppen. Bij het functioneren van organisaties wordt steeds meer geaudit, geïnspecteerd en geaccrediteerd door toezichthoudende instanties. Instanties met veel macht. Ben je namelijk niet 'auditable', of voldoe je niet aan de criteria van dat orgaan, dan grijpt men in of publiceert men de naam van jouw instelling onderaan de league lijst. En dan heb je als organisatie een flink probleem. Al die toezichthoudende organisaties gebruiken eigen, eenzijdige criteria om naar de organisatie te kijken. Soms staan die criteria haaks op elkaar. En vaak hebben ze weinig te maken met het feitelijke werk en concrete problemen waar professionals in de organisatie dagelijks mee te maken krijgen. Maar je kunt niet om de inspecties en zo heen."
Tij gekeerd?
In de managementliteratuur verschijnen er de laatste jaren tal van optimistische publicaties over dat het tij al gekeerd zou zijn. Homan: "Denk aan titels als 'Fuck de regels', 'Nieuw Organiseren', 'Terug naar de bezieling' en dat soort blije titels. In deze publicaties wordt gesuggereerd dat het helemaal anders moet en dat de verstikkende bureaucratie moet worden afgeschaft. 'Geef de organisatie terug aan de professional', klinkt het dan. Andere auteurs spreken van 'tornado's van verandering', 'Nederland kantelt'. Alsof het Walhalla al is aangebroken. Maar dat is voorbarig. Momenteel overheerst het control discours, een gezaghebbende 'tegentaal' is simpelweg nog niet voorhanden."
Spanningsveld
Precies dit spanningsveld was voor Homan de aanleiding om zijn boek te publiceren. "Enerzijds zie ik dat steeds meer mensen lijden onder de bureaucratische druk. Ook gooien steeds meer mensen de handdoek in de ring. Zij verlaten hun organisatie 'om niet totaal gestoord te worden' van al die regels en inspecties. Ergens onder de controle-radar zetten ze als zzp-er een kleinschalig, blij en bevrijd bestaan op. Tegelijk zie ik die stroom aan blije publicaties, waar geroepen wordt dat het allemaal al veranderd is. Maar de meeste mensen die die blije boeken schrijven zijn niet werkzaam in de organisaties waar de mensen zitten die dagelijks lijden onder de beheerskramp. Doorgaans zijn het externe organisatieadviseurs en wetenschappers die van buitenaf roepen dat het helemaal anders moet en kan. In mijn boek wilde ik uitzoeken hoe het nou echt in elkaar zit. Is het bureaucratische tij aan het keren, zoals de auteurs suggereren, of hebben de publicaties van die blije auteurs eigenlijk weinig effect en kruipt de bureaucratie steeds verder? Hoe sterk staan ze nou tegenover het control- en beheersingsdiscours?"
Activistische doeners
Tijdens zijn onderzoek ontdekte Homan allerlei dingen die feitelijk niet of nauwelijks in de literatuur over deze materie beschreven zijn. "Zo zeggen we dat we lijden onder de afvinkcultuur, maar tegelijk zijn we er allemaal zelf verslaafd aan. We formuleren voor onszelf allerlei bucket lists, projecten en doelstellingen. En dan monitoren we onszelf met stappentellers, weegschalen en diagnostische persoonlijkheidsvragenlijsten. Vervolgens maken we onszelf auditable door op social media over onze voortgang te rapporteren. Het aantal goedkeurende likes is de beloning voor het braaf voldoen aan de doelstellingen die we onszelf opleggen." Homan zelf heeft meer op met wat hij noemt de ' activistische doeners'. "Dit zijn de mensen die niet meer control willen, die niet klagen over de control, niet wegvluchten en ook niet van buitenaf roepen dat het helemaal anders moet. Het zijn de mensen die blijven. En in actie komen om vanuit hun eigen werk en in hun eigen positie proberen concreet iets aan de oppressiviteit van de bureaucratie te doen en in actie komen. Ik laat ze in mijn boek uitgebreid vertellen wat ze meemaken als je probeert iets aan de controleritus te doen. En dat is niet mis. Daaruit blijkt eens te meer hoe machtig en dominant het beheersdenken nog steeds is."
Thijs Homan