Digitale transities in cultureel erfgoed

Oude schilderijen, boeken, foto’s, films, historische objecten, middeleeuwse teksten. Het zijn allemaal voorbeelden van cultureel erfgoed, oftewel van sporen uit het verleden waarvan we vinden dat ze goed bewaard en toegankelijk moeten blijven.

'Erfgoedinstellingen maken in toenemende mate gebruik van digitale middelen om hun collecties te beheren en presenteren', vertelt universitair docent Tim van der Heijden. Hoe doen ze dat? Wat komt er allemaal bij kijken? Daarover gaat het themablok Digitale transities in cultureel erfgoed, dat Tim van der Heijden samen met universitair docent Bregt Lameris coördineert.

Het themablok bestaat uit drie opeenvolgende cursussen: 1. Digitale transities en de beleving van cultureel erfgoed. 2. Digital literacy. Archieven, databases en culturele identiteit. 3. Digital storytelling. Mediaproductie en de kracht van digitale verhalen.

'De digitale transitie biedt professionals in de culturele sector nieuwe mogelijkheden om collecties te beheren en presenteren. Wij bieden handvatten om hieraan betekenis te geven.'

Digitalisering van cultureel erfgoed biedt volgens Tim en Bregt nieuwe kansen, bijvoorbeeld op het gebied van publieksbereik. 'Het kan collecties toegankelijker maken voor een groter en breder publiek', zeggen ze. 'Maar de digitale transitie brengt ook uitdagingen met zich mee. Voor erfgoedprofessionals in de culturele sector betekent het andere vormen van collectiebeheer en -presentatie. In dit themablok handvatten om betekenis te geven aan deze nieuwe mogelijkheden en uitdagingen.'

Bregt: 'Een voorbeeld van een vraag die aan de orde komt is: hoe vertaal je een analoog object op een goede manier naar een digitaal duplicaat? Het kunstcentrum Fabrique des Lumières in de Amsterdamse Westergasfabriek doet dat bijvoorbeeld erg goed. Met geprojecteerde animaties van het werk van onder andere Salvador Dalí trok het centrum al miljoenen bezoekers. De digitale presentatie geeft een geheel nieuwe wending aan Dalí’s werk en brengt het publiek een ervaring die totaal anders is dan wanneer je voor een schilderij staat. De vraag is dus niet alleen hoe je culturele objecten digitaliseert, maar ook welke nieuwe vormen van ervaring daarmee mogelijk worden. Is een digitale representatie nog wel echte kunst? Wat betekent dat voor de waardering ervan? Dat zijn interessante vragen voor cultuurwetenschappers.'

Van analoog object naar digitaal duplicaat

Tim vervolgt: 'In het themablok belichten we de betekenis van digitale transities voor zowel de productie, distributie als receptie van cultureel erfgoed. Door fysieke objecten op digitale wijze te presenteren krijgen ze een andere betekenis.'

Een goed voorbeeld, vult Bregt aan, is het Eye Panorama, dat onderdeel is van de vaste presentatie van het Nederlandse filmmuseum. 'Daar kun je op interactieve wijze, met behulp van verschillende filters, de omvangrijke geschiedenis van de Nederlandse film doorzoeken en bekijken. Dat geeft de bezoeker een hele andere ervaring dan als je al die duizenden films bij wijze van spreken achter elkaar in een bioscoopzaal zou gaan bekijken.'

Bevorderen van dekolonisering

Een ander belangrijk actueel thema van digitalisering zijn 'culturele vooroordelen'. Tim: 'Als we cultureel erfgoed digitaliseren en in een database verwerken, komen historische collectiebeschrijvingen soms opnieuw ter discussie te staan. Bijvoorbeeld als er in die beschrijvingen problematische termen voorkomen. Deze en andere vormen van culturele vooroordelen worden dankzij digitaliseringsprocessen zichtbaar. Ook dat is een cultureel proces waar we in dit themablok op reflecteren.'

Bregt: 'Digitalisering kan ook dekolonisering bevorderen. Het zorgt er bijvoorbeeld voor dat erfgoedinstellingen fysieke koloniale objecten terug kunnen geven aan herkomstlanden zonder de eigen collectiegeschiedenis onzichtbaar te maken. Want dankzij het digitale duplicaat kan de getuigenis en kennis over het eigen koloniale verzamelen behouden blijven.'

Born-digital erfgoed

Erfgoedinstellingen hebben naast de digitalisering van fysieke objecten ook te maken met born-digital erfgoed, dat alleen in digitale vorm bestaat. Denk aan digitaal geproduceerde films, games of livestreams. Ook dat levert verschillende vragen op. Bregt: 'Hoe kun je een digitaal object voor de toekomst bewaren als de software en hardware ervan verouderd raken? Wat kunnen erfgoedinstellingen doen met audiovisueel materiaal dat is vastgelegd op verouderde dragers, zoals analoge videobanden, floppydisks en cassettebandjes? In hoeverre dienen we de technologieën te bewaren waarmee dit materiaal werd gemaakt en afgespeeld?'

In de laatste cursus maken studenten overigens ook zelf een digitaal mediaproduct, zoals een podcast, video essay of vlog. Tim: 'Daarbij gaat het niet zozeer om het eindresultaat, maar vooral om het maakproces en de vragen die dat oproept. De cursus laat studenten op creatieve wijze reflecteren op de mogelijkheden van digital storytelling. En benadert digitale transities in cultureel erfgoed vanuit een unieke combinatie van theorie, geschiedenis en praktijk.'

Na het doorlopen van het focusprogramma kun je:

• de digitale transitie in cultureel erfgoed analyseren;
• digitale informatie en benaderingen van cultureel erfgoed en archiefmateriaal benoemen en gebruiken;
• een actueel probleem rond de digitale transities in cultureel erfgoed presenteren in een digitaal mediaproduct;
• uitleggen hoe onderliggende structuren en biases van cultureel erfgoed zich verhouden tot de mogelijkheden van de digitale transitie;
• begrijpen en uitleggen hoe presentatiestrategieën van digitaal cultureel erfgoed samenhangen met de manier waarop archieven gevormd zijn in het verleden.