Stigma, gezondheid en cultuur

Stigmatisering van mensen met gezondheidsproblemen heb je in alle soorten en maten. Zij worden geconfronteerd met onbegrip, veroordeling of uitsluiting. Denk aan iemand die na een psychose terugkeert naar het werk en collega’s hoort fluisteren: 'Durf jij nog met die gek in één ruimte te zitten.' Of iemand met zwaar overgewicht die na een hartinfarct verwijten naar het hoofd krijgt geslingerd: 'Is dat niet eigen schuld dikke bult!'

'De laatste jaren is er veel belangstelling voor de vraag hoe we stigmatisering rond ziektes kunnen voorkomen', aldus Gemma Blok, hoogleraar Geschiedenis van mentale gezondheid en cultuur. 'Het sluit aan bij het streven naar een inclusieve, gelijke samenleving. Gezondheid is een belangrijke pijler voor kansengelijkheid.'

Gemma Blok doet binnen de faculteit Cultuurwetenschappen samen met haar collega's onderzoek naar de geschiedenis, filosofie en cultuur rond gezondheidszorg. Zij is de kartrekker van het themablok Stigma, gezondheid en cultuur, dat bestaat uit drie los te volgen cursussen: 1. Ziek of zwak? Denken over stigma en gezondheid 2. De verbeelding van (on)gezondheid. Publiek stigma in tekst en beeld 3. Ziekte en zelfbeeld. Gezondheid, stigma en ervaringsverhalen.

'Wat wij als ziek, zwak of ongezond beschouwen, verandert door de tijd'

'Hoe wij aankijken tegen mensen en groepen met gezondheidsproblemen is interessant voer voor cultuurwetenschappers', aldus Gemma. 'Ziek zijn is niet alleen een biologisch gegeven, maar wordt ook cultureel bepaald. En wat wij als ziek, zwak of ongezond beschouwen, is bovendien veranderlijk door de tijd.' In het themablok leer je aan de hand van cultuuruitingen patronen herkennen in denken over ziekte. Gemma: 'We analyseren films, romans, poëzie, blogs en ervaringsverhalen van patiënten. Die ervaringsverhalen zijn binnen de GGZ een belangrijk hulpmiddel in de strijd tegen stigmatisering. Ze tonen wat vooroordelen met iemand doen en hoe mensen zich ertegen teweerstellen. Organisaties die stigmatisering aanpakken halen er best practices uit.'

'Door stigmatisering neemt de belasting op de geestelijke gezondheidszorg toe'

Het aanpakken van stigmatisering is volgens Gemma hard nodig, want de impact ervan valt niet mee. 'Behalve ervaringsverhalen tonen harde data uit onderzoek dat aan. Door vooroordelen en negatieve stereotyperingen gaan mensen zich schamen voor hun aandoening of geloven dat ze zelf schuldig of slap zijn. Dat heet zelfstigma en heeft weer allerlei andere ellendige gevolgen zoals: zorgmijding, eenzaamheid of werk- en schoolverzuim. Kinderen met obesitas lopen 54 procent meer kans op veelvuldig schoolverzuim De belasting op de geestelijke gezondheidszorg neemt door dat alles toe.'

'Wij laten zien hoe vooroordelen rond gezondheid ontstaan, zodat we ze kunnen veranderen'

Maar er is ook goed nieuws, volgens Gemma, want onderzoek over stigmatisering en gezondheid begint zijn vruchten af te werpen. 'Het bewustzijn over de schadelijkheid en kosten van stereotyperingen groeit. Er zijn steeds meer organisaties die werk willen maken van destigmatisering. Cultuurwetenschappers kunnen daarbij helpen door kritisch te reflecteren op hoe stigma’s ontstaan. Welke angstbeelden en vooroordelen zitten erachter? Wat wordt over ziekten geschreven en verteld? Welke ideeën krijgen we in ons hoofd geplant waardoor we mensen met gezondheidsproblemen als zwak of afstotelijk zien? Als je dat analyseert, ontstaat bewustzijn over heersende opvattingen en kun je deze vervolgens veranderen.'

'Is obesitas het gevolg van doorgeschoten kapitalisme?'

Gemma vervolgt: 'De manier waarop wij denken over ziekten is vaak een vorm van maatschappijkritiek. En als cultuurwetenschappers willen wij graag weten hoe mensen betekenis geven aan de tijd waarin ze leven. Zo werd schizofrenie in de jaren 70 - de tijd van de antipsychiatrie - gezien als resultaat van een bekrompen opvoeding en kerkelijke onderdrukking. Gekken waren lang zo 'gestoord' niet als ze leken; hun waanzin was een doorbraak in de ontplooiing van hun ware zelf. Tegenwoordig zie je dat ziektes als burn-out en depressie worden gelinkt aan een hoge prestatiedruk. Obesitas en verslaving zijn volgens maatschappijcritici het gevolg van doorgeschoten kapitalisme en consumentisme. Daar ontstaat groeiende kritiek op.'

'Ziektes en de mensen die eraan lijden', wil Gemma maar zeggen, 'zijn vaak een speelbal van morele discussies over de samenleving, er wordt niet altijd even neutraal naar gekeken. Dit soort culturele inzichten helpen om debatten over stigmatisering van mensen met gezondheidsproblemen in een breder daglicht te plaatsen. In je eigen leven of op je werk, dat maakt niet uit.'