Frans Post: erfgoed van Nederland of Brazilië?

Van de 17e eeuwse Hollandse schilder Frans Post zijn ruim 150 schilderijen met voorstellingen uit de vroege koloniale geschiedenis van Brazilië bewaard gebleven. Het is echter opvallend dat tegenwoordig de helft van alle werken van Frans Post zich in Brazilië bevinden. Wanneer zijn die schilderijen daar terechtgekomen en wat zouden de redenen daarvoor kunnen zijn?

Naar Brazilië

Frans Post werd geboren in Haarlem in 1612. Hij was de broer van Pieter Post die als architect betrokken was bij de bouw van het Mauritshuis in Den Haag. De opdrachtgever van Pieter, Johan Maurits van Nassau, werd in 1636 benoemd tot gouverneur van Brazilië in dienst van de WIC. In dat jaar vertrok Johan Maurits naar het gedeelte van Brazilië dat enkele decennia daarvoor door de WIC was veroverd op de Portugezen. Dit was het gebied in het noordoosten van het land rond de huidige stad Recife. Als een soort 'verlicht' heerser (deze kwalificatie is haast vanzelfsprekend onderwerp van discussie onder wetenschappers) nam Johan Maurits enkele schilders en wetenschappers mee, waaronder de schilder Frans Post. Deze laatste was hoogstwaarschijnlijk bij Johan Maurits geïntroduceerd door zijn broer Pieter Post. Uit de bronnen weten we dat Post ter plaatse achttien schilderijen maakte waarvan er zeven bewaard zijn gebleven. Dit zijn de eerste westerse afbeeldingen van landschappen, plantages, bewoners, flora en fauna van Zuid-Amerika. Johan Maurits en Post verlieten Brazilië in 1644 met alle ter plaatse vervaardigde werken in hun reisbagage. Er bleven dus geen werken van Post achter in Brazilië. De achttien schilderijen die mee naar Nederland waren genomen werden in 1679 door Johan Maurits aan het eind van zijn leven geschonken aan de Franse koning Lodewijk de Veertiende. In Franse handen zijn van deze achttien schilderijen er in de loop der tijden uiteindelijk zeven overgeleverd waarvan er nu nog vier in het bezit van het Louvre zijn.

Terug naar Haarlem

Post vestigde zich na zijn terugkomst uit Zuid-Amerika weer in Haarlem en schilderde de rest van zijn leven vrijwel alleen maar werken met een Braziliaans thema, waarschijnlijk op basis van tekeningen en schetsen die hij in Brazilië voor zichzelf had gemaakt. Hij had daarmee voor zichzelf een niche gevonden in de competitieve 17e eeuwse schildermarkt. De verkoopprijzen die hij voor zijn schilderijen ontving waren hoger dan die van de meeste andere schilders uit die tijd. In 1650 trouwde hij met Janneke Bogaerts, de enige dochter van de rector van de Latijnse school in Haarlem. Ze kregen acht kinderen waarvan er slechts een dochter hem overleefde. Post bekleedde een aantal bestuursfuncties in het Haarlemse Sint-Lucasgilde. Rond 1655 werd hij geschilderd door Frans Hals (afbeelding 1).

Afb. 1: Frans Hals, Frans Post, ca 1655, olieverf op paneel, 27 x 23 cm, Worcester Art Museum.

Aan het eind van zijn leven was hij fysiek niet in staat naar Frankrijk af te reizen teneinde de eerder vermeldde schenking van Johan Maurits aan Lodewijk de Veertiende te begeleiden vanwege zijn slechte gezondheid, mede of vooral gerelateerd aan alcoholproblemen. Hij overleed in 1680 en is begraven in de Grote Kerk in Haarlem.

Rijksmuseum en Mauritshuis

Uit onderzoek van vooral Braziliaanse en Amerikaanse kunsthistorici blijkt dat het werk van Post zich eerst verspreidde onder mensen in de Republiek die een connectie hadden met de voormalige kolonie. In de 18e eeuw ging de connectie van de schilderijen met Brazilië verloren en raakten de werken verspreid in Europa als afbeeldingen van mooie exotische landschappen. Daarna zorgde het opkomend nationalisme in de tweede helft van de 19e eeuw voor een grotere interesse naar bijzondere periodes in het verleden van de natie, zowel in Nederland als in Brazilië.

De belangstelling voor Posts schilderijen in Nederland kwam vanuit overheidswege en dan met name van personen rondom het Rijksmuseum in Amsterdam dat in 1885 geopend werd in het nieuwe gebouw op het Museumplein. In 1879 kocht de directeur Johan Wilhelm Kaiser drie werken van Post. Kort daarna werden door Victor de Stuers (in zijn hoedanigheid als secretaris van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst) twee werken aangekocht die een paar jaar later ook hun weg naar het Rijksmuseum vonden. Hierna werden nog enkele werken van Post aangekocht met als reden dat zijn schilderijen visuele documenten zijn van de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië. Ook in het Mauritshuis in Den Haag hangen drie werken van Post. Hier werden in 1953 en 1979-80 tentoonstellingen over Johan Maurits en zijn tijd in Brazilië georganiseerd waarin Post een belangrijke rol speelde. In het laatste decennium is in Nederland het positieve beeld van Johan Maurits aan het kantelen en probeert men een meer gedifferentieerde visie van hem (en daarbij impliciet ook Post) te schetsen. Hierbij is ook uitgebreid aandacht voor het slavernijverleden, zoals bijvoorbeeld een recente kleine tentoonstelling uit 2019 (Bewogen Beeld – Op zoek naar Johan Maurits) met werken van Post in het Mauritshuis liet zien. Deze lijn is doorgetrokken naar een huidige permanente opstelling in het Mauritshuis en het daaraan verbonden onderzoeksproject Revisting Dutch Brazil and Johan Maurits.

Geschiedenis van Brazilië

Ook in Brazilië groeide in de tachtiger jaren van de 19e eeuw de belangstelling voor de eigen geschiedenis. In 1889 was een aantal Braziliaanse intellectuelen in Parijs tijdens de wereldtentoonstelling. Zij vroegen zich af wat het betekende om Braziliaan te zijn. Er werd een dik boek gepubliceerd (Le Brésil en 1889) met daarin een hoofdstuk over kunst van Eduardo Prado. Hij noemde de werken van Post een lichtend voorbeeld dat nagevolgd diende te worden door andere kunstenaars. Volgens Prado lieten Posts schilderijen goed koloniaal bestuur zien en in de afgebeelde harmonieuze multi-etnische samenleving zag hij de historische oorsprong van de Braziliaanse maatschappij. Midden jaren negentig kocht Prado twee werken van Post en nam ze mee naar Brazilië. Sinds 1644 waren dit de eerste schilderijen van Post in het land.

De heropleving van het nationalisme wereldwijd in de dertiger jaren van de 20e eeuw zorgde ook in Brazilië voor een grotere interesse in de eigen geschiedenis en de daarmee verband houdende kunstwerken. Aankopen werden verricht door zowel de overheid als welgestelde particulieren. In het decennium na de Tweede Wereldoorlog, geholpen door de economische voorspoed in het land, konden Braziliaanse verzamelaars eenvoudig werken van Post aankopen in het verarmde Europa. Ook in de jaren hierna werden nog werken aangekocht, zij het dat er een meer dynamisch proces ontstond. Braziliaanse eigenaren verkochten in de zeventiger en tachtiger jaren een tiental werken van Post op de internationale markt waar de belangstelling voor zijn werken groeide, zowel bij musea als particuliere verzamelaars. De meest recente grote Braziliaanse verzamelaar van werken van Post is Ricardo Brennand, een prominente industrieel uit het noordoosten van Brazilië, de regio waar Post gewerkt heeft. In totaal heeft hij inmiddels veertien schilderijen van Post gekocht waaronder ook het enige schilderij in Brazilië dat Post ter plaatse geschilderd heeft. Deze werken hangen in het Instituto Ricardo Brennand, een complex van gebouwen in Recife dat hij speciaal voor zijn uiteenlopende kunstcollectie heeft gebouwd. Al met al bevinden tegenwoordig bijna de helft van de overgeleverde schilderijen van Post zich in Brazilië.

Oudste afbeeldingen van Brazilië

Het is misschien niet verrassend dat de grote belangstelling voor Post in Brazilië er ook toe heeft geleid dat vooral Braziliaanse onderzoekers en kunsthistorici tot nu toe leidend zijn geweest in het onderzoek naar Post. De eerste publicaties verschenen in de dertiger jaren van de 20e eeuw, in 2007 culminerend in een grondige catalogue raisonné door het Braziliaanse echtpaar Corrêa do Lago. Overzichtstentoonstellingen van Posts oeuvre of tentoonstellingen waarin Post een belangrijke rol speelde, hebben voornamelijk plaatsgevonden in Brazilië. In Europa is zijn rol tot nu toe beperkt gebleven: sinds de eeuwwisseling is er in 2005 een kleine monografische tentoonstelling in het Louvre geweest en in 2006 een grotere in München; in het Mauritshuis worden zijn werken gebruikt ter ondersteuning van tentoonstellingen over Johan Maurits.

De schilderijen van Post zijn de oudste afbeeldingen van het Braziliaanse landschap en zijn bewoners. Het belang van Post lijkt in Brazilië primair te liggen in het verhaal van de vorming van de natiestaat. Ter illustratie wordt hier het voorbeeld van een kenmerkend werk van Post getoond en hoe Braziliaanse auteurs ernaar kijken. Het is het enige werk van Post gemaakt toen hij in Brazilië was, dat (nadat het in de jaren dertig opdook in de VS) tegenwoordig in Braziliaans bezit is (afbeelding 2).

.

Afb. 2: Frans Post, Fort Frederik Hendrik, 1640, olieverf op doek, 66 x 88 cm, Instituto Ricardo Brennand, Recife.

Corrêa do Lago zegt over dit schilderij dat het lijkt alsof Post de nadruk heeft gelegd op de personen en vervolgt dan:

Concluderend kan gezegd worden dat in Nederland Post aanvankelijk gezien werd als tastbaar bewijs voor de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië. Met de heroriëntatie van de 17e eeuw die aan de gang is, worden Posts schilderijen nu steeds meer gebruikt om het verhaal van slavernij te laten zien. Er wordt daarbij betoogd dat slavenhandel en slavernij een onlosmakelijk onderdeel was van de Nederlandse aanwezigheid op het Amerikaanse continent. Daarbij wordt steeds vermeld dat op zijn schilderijen de verschrikkingen hiervan niet worden getoond.
In Brazilië daarentegen vindt een aantal van de Braziliaanse auteurs en wetenschappers dat in de schilderijen van Post een verleden wordt opgeroepen dat doorwerkt in de huidige Braziliaanse samenleving. Zijn schilderijen vormen een tastbaar bewijs voor de bijzondere historische omstandigheden in de vroege geschiedenis van het land en een voorbeeld voor de toekomst. Behalve dat zijn schilderijen in Brazilië alleen al vanuit historisch oogpunt waardevol zijn als oudste afbeeldingen van het land, laten deze afbeeldingen een harmonisch samenleven van mensen met verschillende achtergronden zien. In Brazilië koestert men dit ideaalbeeld terwijl er ook hier inmiddels krassen op zijn ontstaan.

Corrêa do Lago, Pedro en Bia Corrêa do Lago, Frans Post {1612-1680}. Catalogue raisonné (Milaan 2007).

Parker Brienen, Rebecca, ‘Who owns Frans Post? Collecting Frans Post’s Brazilian landscapes’ in: Michiel van Groesen ed., The legacy of Dutch Brazil (New York 2014) 229-247.

John van der Gaag is een masterstudent van de opleiding Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit. In deze column reflecteert hij op de resultaten van zijn bachelorscriptieonderzoek (afgerond in de zomer van 2019 onder supervisie van Frauke Laarmann-Westdijk) over het werk van Frans Post.