Minder doen met principes
Mag het wat minder?
In deze coronacrisis merk ik op hoe alles lijkt te veranderen en tegelijkertijd ook heel veel hetzelfde blijft. Overal om me heen zie ik hoe mensen nieuwe manieren vinden om ondanks de beperkingen door te gaan met wat ze belangrijk vinden en hun doelen bereiken. Terwijl het aan de ene kant lijkt alsof de wereld zoals we die kennen op instorten staat, is er aan de andere kant ruim bewijs dat mensen erin slagen om de controle 1te bewaren. Bijeenkomsten verplaatsen zich naar online omgevingen, kinderen maken schoolwerk thuis, we bellen vrienden die we missen. We doen wat we kunnen om onze doelen te bereiken, gewoon, op andere manieren dan eerst.
En toch, terwijl ik dit zo opschrijf, vind ik dit alles niet zo fantastisch als ik zou willen dat het was. Ik denk aan hoe er op mijn universiteit met grote drukte wordt doorgewerkt om alles wat we doen, te blijven doen. Ik denk aan de artikelen die nu mijn twitter-tijdlijn overspoelen, over exponentiële groei, pandemieën, thuiswerken, beeldbellen, eenzaamheid, sociale isolatie, corona-angst en thuislerende kinderen. Het is druk. Er is zoveel te bedenken, te doen, te delen daarover. Alsof alles even belangrijk is. Mag het wat minder?
Als deze crisis een kans biedt voor de wereld om wakker te worden, hoe kan dat wakker worden er dan uitzien? Op welke manier kan een crisis zoals deze helpen om met z'n allen minder hard, minder blind, vooruit te rennen?
Als ik zelf merk dat ik doordraai, dat ik blind vooruit aan het streven ben zonder dat het beter wordt, dan weet ik dat ik ruimte vind in stilstaan en mezelf vragen te stellen. Wat is er belangrijk? Waar gaat het om? Waarom doe ik de dingen die ik doe? Dat ervaren van ruimte komt doordat ik vanuit de waarom-vraag van een niveau hoger kan kijken naar alles wat ik doe, voel en ervaar. Ik krijg oog voor het grote geheel en kan van daaruit voelen of het goed is. Vanuit dit niveau kan ik zien of de taart eerlijk verdeeld is zonder ‘m op te meten. Ik kan weten of een overleg zinvol was zonder te evalueren.
Controle houden doe je op verschillende manieren
Vanuit de perceptual control theory (PCT)2 kunnen we begrijpen hoe mensen, net als alle levende wezens, handelen en veranderen om hun doelen te bereiken. Die controle vindt plaats vanuit verschillende perceptuele niveaus die we al dan niet goed beheersen. Mensen leren in hun ontwikkeling om op verschillende manieren controle uit te oefenen, waarbij die manieren allemaal op elkaar voortbouwen van laag tot laag. We formuleren in de PCT 11 niveaus van perceptuele controle, vanaf de zintuiglijke sensaties (level 1) tot het ervaren van systeemconcepten (level 11). Je kan bijvoorbeeld controleren vanuit het niveau van sequenties (level 8), waarbij je je kan laten meevoeren door gebeurtenissen, melodieën of eenvoudig de weg kan vervolgen zoals die komt. Als zomaar de weg volgen geen optie is omdat je op een kruispunt komt, moet je een level hoger gaan van waaruit je niet meer volgt, maar kiest. Je kan dan controle uitoefenen vanuit het niveau van programma’s (level 9), waarin je keuzes maakt, plannen bedenkt, ideeën structureert, fantaseert over wat er zou kunnen zijn of gebeuren en hoe je dit kan bewerkstelligen. Dit niveau van perceptuele controle is de drukte die ik om me heen zie gebeuren. Het is het denken, het doen, het verzinnen, het plannen en uitvoeren. De controle op dit niveau laat zich makkelijk toetsen in checklists, multiple-choice vragen en overzichtjes. Om te weten of het onder controle is, hoef je alleen na te gaan of het klopt.
Zo min mogelijk veranderen geeft veel extra werk
Nu tentamens aan de universiteit ineens niet meer in een zaal kunnen plaatsvinden, slaat iedereen aan het bedenken hoe tentamens dan toch door kunnen gaan. Zo worden standaard tentamens nu vervangen door mondelinge tentamens, opdrachten die ingeleverd kunnen worden of thuistentamens waarbij een surveillant met je webcam meekijkt. Waar de onmogelijkheid van tentamens in hun oude vorm de kans bood om van hogerop te kijken, zie ik hoe er allemaal oplossingen komen die zo min mogelijk veranderen.
Vanuit de Perceptual Control Theory weten we dat alles wat we mensen zien denken en doen, gericht is op het verkrijgen en behouden van controle. Mensen zijn bezig hun doelen te bereiken. De vraag is dan: werkt dat? Vanuit dezelfde theorie weten we dat op het moment dat een doel bereikt is, er rust en kalmte wordt ervaren. De onrust3 die je ziet, is een teken dat doelen nog buiten bereik zijn. Het werken gaat door tot het is gelukt. Vanaf een afstand vraag ik me af: zitten we wel op het goede niveau? Is al dat doen wat er nu moet gebeuren?
Als een systeem in de knoop zit, er zelf niet meer uitkomt, nooit een toestand van rust ervaart en maar door blijft razen om te doen wat het kan, dan is meer van hetzelfde niet wat gaat helpen. Wat nodig is, is reorganisatie, een nieuwe orde in het geheel waarbij een hoger niveau betrokken is. Als je niet meer weet wat je nog meer kan doen, vraag je dan af wat er belangrijk is om te doen. Vanuit die waarde kun je in een nieuwe richting je doelen vormgeven.
Vanaf een afstand kan je meer overzien
In de PCT is reorganisatie in het systeem niet iets dat je doet, of dat gedaan wordt, maar iets dat je kunt laten ontstaan door de aandacht te richten op alles wat er in de knoop zit en alles wat daarbij betrokken is, inclusief de emoties, de onrust, de ideeën, de gevoelens, de plannen, de wensen en de waarden. De positie die je dan inneemt, jezelf overziend met die hele drukdoenerij en alle pijn van wat niet goed is, is er een van een hoger level. Als het goed is, voel je daar wat wat er mist, of je met al je drukke doelen wel de principes dient die bij je passen.
Reorganisatie volgt de aandacht - alles wat in het bewustzijn is, wordt meegenomen. Veel van mijn collega's zijn tevreden met de oplossingen die nu worden gevonden, en met de drukte die net is zoals ze gewend zijn. De universiteit als geheel heeft geen probleem als iedereen tevreden is. Maar ik voel me niet tevreden. Ik zou deze crisis waarin alles anders kan worden, willen gebruiken om het onderwijs bij ons ook te veranderen, op een hoger niveau.
Grotere veranderingen in een systeem gebeuren onder twee voorwaarden. De eerste voorwaarde is dat de doelen die het systeem wil bereiken, niet bereikt worden. Het lukt niet, zit in de knoop, loopt in de soep. Er moet iets mis zijn. De tweede voorwaarde is dat er aandacht is voor wat er mis is. De reikwijdte van die aandacht bepaalt hoe groot de veranderingen kunnen zijn. Wat is er mis met tentamens? Ik vind tentamens stom omdat ik merk dat ik geen multiple-choice vraag kan bedenken die kan toetsen of een student iets begrijpt. Ik kan alleen toetsen of een student iets kan reproduceren. Mijn studenten vinden tentamens stom omdat ze zich met hun eigen kennis en ervaring niet gezien voelen, omdat het enige goede antwoord in het boek staat en niet is wat ze zelf bedachten. Omdat ze merken dat het leren voor het tentamen niet bijdraagt aan wat ze in hun eigen ontwikkeling nodig hebben. Ieder kan een eigen reden hebben om te vinden dat er iets mis is met tentamens, maar het geheel kan pas anders worden als er aandacht is voor de ervaring dat er iets mis is.
Je kan voelen of het goed is
Ik moet denken aan het boek Zen en de kunst van het motoronderhoud, van Robert M. Pirsig (1974), waarin de auteur op zoek gaat naar een manier om de ervaring van kwaliteit die hij leidend wil laten zijn in zijn leven, onder woorden te brengen. Een roadtrip lang vraagt hij zich af hoe je voorbij de oppervlakkige verschijning van een probleem de onderliggende principes kan begrijpen, en hij noemt dit kwaliteit. De ervaring van kwaliteit zie ik als een kenmerk van het hogere level in de hiërarchie van Powers (Powers, 1973), waar het me in dit stuk over gaat: controle vanuit Principes (level 10). Vanuit het niveau van principes kan je je percepties controleren vanuit je waarden. Je geeft je ervaring dus vorm vanuit je grote overtuigingen, je waarden, je principes. Het moeilijke van waarden, zoals Pirsig ook merkte, is dat ze zich niet laten vangen in leefregels en checklists. Waarden hebben een andere smaak, die je moeilijk kan vangen in woorden maar herkent zodra je het proeft.
Je kan controle uitoefenen vanuit principes als je de tijd neemt om stil te staan bij wat je doet of denkt en te voelen of het goed is in het grotere geheel. Daarbij kun je jezelf vragen stellen die je op het niveau van principes brengen: Waar gaat het hier om? Wat is er belangrijk? Wat maakt dit zo belangrijk? Waarom?
Als je controle ervaart op het niveau van principes dan is dat een ander soort ervaring dan die van een stap lager op de ladder. Bij controle vanuit het niveau van sequenties (level 8) ervaar je voorspelbaarheid, oriëntatie, een plek in het geheel. Bij controle vanuit het niveau van programma’s (level 9) ervaar je dat iets correct is, dat het een leidt tot het ander, dat je iets af kan vinken en dat je verder komt. Bij controle vanuit het niveau van principes gaat het om voelen, om intuïtie. Je voelt dat het goed is, of dat het mooi is. Je voelt de kwaliteit van de stof tussen je vingertoppen. Je merkt het 'als het kwartje valt' wanneer je complexe informatie voor het eerst begrijpt.
Vanuit principes kies je wat belangrijk is
Waarom verlang ik in deze hectische wereld naar meer controle vanuit principes? Omdat ik merk dat in de huidige toestand van de wereld de principes te weinig aandacht krijgen. Er zijn principes die ongemerkt alle ruimte krijgen, terwijl andere principes niet gehoord worden. In de maatregelen om besmetting met corona te voorkomen verdwijnt het principe van privacy bijvoorbeeld snel op de achtergrond. We weten wel dat het niet goed voelt dat nu al onze data vogelvrij lijkt te zijn, maar mogen we iets met dat gevoel? Het helpt als er meer aandacht is voor twijfel4, zodat er ruimte komt om het grote geheel te reorganiseren.
Vanuit principes kun je keuzes laten volgen op wat belangrijk en van waarde is. Als tentamens in hun huidige vorm niet kunnen doorgaan, kun je vanuit de principes nagaan of de veronderstelling dat een tentamen nodig is wel juist is: is een tentamen nodig omdat studenten anders niets leren? Zegt het tentamen iets over de kwaliteit van de student? Hoe dan? Is het belangrijk om te weten dat een student het boek gelezen heeft? Waarom dan? De antwoorden op die vragen zullen verschillen per persoon en per instelling, maar als je ver genoeg doorgaat en jezelf toestaat om te voelen of iets goed is of niet, krijg je van daaruit ruimte om grotere, vrijere keuzes te maken die de ervaring van wetenschappelijk onderwijs grondig kunnen veranderen.
Als je complexe keuzes moet maken hoef je niet allerlei checklists af te vinken of eindeloos veel informatie te verzamelen. Je moet genoeg overzicht hebben over het geheel, dat beschouwen, stilstaan en bij jezelf voelen of het goed is zo. Vanuit die houding kan het vanzelf reorganiseren als het nog niet goed is. Zo kom je er van binnenuit achter wat er nog mist, wat er nog nodig is, of dat een andere aanpak beter past. Zo hoef je minder te doen, met principes.
Geschreven voor https://perceptualcontrol.nl/ door Eva de Hullu, april 2020
Carey, T. A., Mansell, W., & Tai, S. (2015). Principles-based counselling and psychotherapy: A Method of Levels approach. Routledge.
Pirsig, R. M. (1974). Zen and the art of motorcycle maintenance: An inquiry into values. Random House.
Powers, W. T. (1973, 2005). Behavior: The control of perception. Aldine Chicago.
1 Controle is hoe je ervoor zorgt dat dat de toestand die je ervaart, is zoals je die wil ervaren. Meer over de term controle lees je in dit korte artikel over controle.
2 Perceptual Control Theory (PCT) is een wetenschappelijke theorie die helpt om te verklaren en te begrijpen hoe mensen werken. Kern van de PCT is dat levende organismen (mensen bijvoorbeeld) er voortdurend naar streven om hun doelen te verwezenlijken. Dat streven naar doelen werkt volgens het mechanisme van een controlesysteem met negatieve feedback. Lees meer...
3 In PCT spreken we van ‘error’ - het verschil tussen wat je wil ervaren en wat je op dit moment ervaart. Lees meer…
4 Marente de Moor schreef voor de NRC dit mooie stuk over hoe ze de twijfel mist.
