Moeten we de populistische revolte serieus nemen?
Carla Zoethout hanteert de term 'populisme' in de zin van een politieke benadering die gericht is op 'de gewone burger', die meent dat zijn belangen worden veronachtzaamd door de gevestigde 'elite'. Populisten associëren zich daarbij met de gewone burger, tegenover de zogenaamde elite. 'Deze tweedeling wordt in de wetenschappelijke literatuur breed gedragen', zegt Carla Zoethout. 'Als ik spreek over de 'populistische revolte', dan verwijs ik naar het - al dan niet populistisch geïnspireerde -, verzet tegen de fundamenten van twee Europese rechtssystemen: de EU en het Europese mensenrechtenverdrag en -hof. In het geval van Hongarije gaat dit gepaard met een afwijzing van de democratisch rechtsstatelijke beginselen en de omarming van de 'illiberal democracy'. In het Verenigd Koninkrijk is men zeer kritisch ten aanzien van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en haar interpretatie van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.'
Serieus
Hoe 'gevaarlijk' zijn populistische revoltes eigenlijk voor het voortbestaan van de democratische rechtsstaat? Zoethout: 'In het geval van Hongarije startte het Europees Parlement onlangs een procedure die uiteindelijk kan leiden tot strafmaatregelen. Dat is een belangrijk signaal om aan te geven dat het niet aanvaardbaar is als EU-lidstaten zich eenzijdig onttrekken aan de verdragsverplichtingen op het gebied van de rechtsstaat. De revolte wordt dus terecht serieus genomen. Kijken we naar de Britse populistische revolte, dan gaat het met name over de kritiek op het Europees mensenrechtenverdrag en het bijbehorende hof. Ook hierbij is het van belang de kritiek op het hof en de wijze waarop deze het verdrag interpreteert, serieus te nemen. De kritiek gaat terug op een al langer bestaande discussie in de rechtsfilosofie en het staatsrecht. Deze spitst zich toe op de vraag wie bepaalde politieke keuzes dient te maken: de rechter of de democratisch gelegitimeerde organen? Door deze ontwikkelingen als 'populistisch' aan te duiden, wordt te gemakkelijk voorbijgegaan aan de fundamentele kwesties die aan de orde zijn.'
Achtergronden
De term 'populisme' wordt doorgaans in negatieve zin gebruikt, om er het verval van een democratie mee aan te duiden. Maar Zoethout probeert ook de achtergrond van populistische revoltes enigszins te begrijpen. 'Kijken we bijvoorbeeld naar de Hongaarse populistische revolte, dan speelt een aantal factoren mogelijk een rol. Allereerst het gegeven dat na de val van de Muur en het einde van het communisme, de Centraal- en Oost-Europese landen geacht werden de democratisch rechtsstatelijke beginselen te implementeren, zonder dat hierover nog een nadere discussie plaatsvond. Dat heeft de acceptatie en verwezenlijking van de rechtsstatelijke beginselen zeker bemoeilijkt. Als tweede: de EU is eigenlijk niet geëquipeerd om het soort problemen dat 'illiberal democracies' met zich meebrengen, te adresseren. Bovendien is de EU zelf sterk verdeeld, zeker waar het gaat om de vraag hoe de opvang van vluchtelingen moet worden verdeeld.'
'De Britse kritiek op het Europese mensenrechtenverdrag van de Raad van Europa gaat terug op een al decennialang bestaand debat in het Verenigd Koninkrijk om een eigen mensenrechtenverklaring af te kondigen en niet alleen een Europese. In vrijwel alle Europese landen aangesloten bij de Raad van Europa, kent men - in de nationale grondwet -, ook een lijst van grondrechten.'
Interesses
Met welke onderzoeken hoopt Carla Zoethout zich de komende jaren bezig te gaan houden bij de Open Universiteit? ‘Ik ben zeer geïnteresseerd in de rol van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ten opzichte van de nationale staten en de wijze van interpretatie van het mensenrechtenverdrag. Het zijn onderwerpen die in veel landen in Europa hoog op de agenda staan. Ook het ontstaan van 'niet-rechtsstatelijke democratieën' in Europa roept belangrijke vragen op. Is een democratie zonder rechtsstaat bijvoorbeeld mogelijk, is er nog dan sprake van een democratie? Een ander onderwerp van onderzoek is de positie van de vrijheid van religie en levensbeschouwing in hedendaagse pluralistische samenlevingen.'
Lees ook de oratie De populistische revolte in het staatsrecht van prof. dr. Carla Zoethout op vrijdag 28 september 2018.
