Energiearmoede
De handelsbereidheid van al deze overheden onthult de gevoeligheid van het thema. Stijgende energieprijzen kunnen een grote groep van gezinnen in de problemen duwen. In de literatuur spreekt men hier van energiearmoede: arme gezinnen spenderen een groot deel van hun inkomen aan energie, waardoor er minder overblijft voor andere uitgaven. Het gaat hier niet over kleine aantallen: afhankelijk van de definitie is 50 tot 125 miljoen Europeanen energiearm1. Een studie uit 2019 stelt dat 30 miljoen Europeanen niet in staat is om hun huis adequaat te verwarmen2. De gevolgen daarvan kunnen bijzonder ernstig zijn. Zo schat men dat er in het Verenigd Koninkrijk een jaarlijkse winter-oversterfte is van 9.700 doden ten gevolge van te leven in een koud huis3. Veel van deze problemen werden bovendien verergerd door de covid-lockdown, waardoor heel wat mensen inkomens verloren en verplicht werden om thuis te blijven.
Energietransitie en verschillende vormen van rechtvaardigheid
Energiearmoede is echter maar één aspect in een bredere en opkomende discussie over energie en rechtvaardigheid. Klimaatverandering vraagt om een fundamentele transitie van het energiesysteem en die transitie brengt niet alleen technische en politieke vragen met zich mee, maar ook een hele reeks van rechtvaardigheidsvraagstukken. Binnen rechtvaardigheidsvragen onderscheidt men vaak verschillende dimensies. Zo gaan vragen over energiearmoede over een zekere minimale rechtvaardigheid, namelijk over het vervullen van basisbehoeften zodat mensen kunnen deelnemen aan de samenleving. Daarnaast zijn er veel vragen over verdelende rechtvaardigheid, bijvoorbeeld hoe verdelen we de lasten en baten van energieproductie en van de netwerkkosten, wie mag er hoeveel uitstoten en tegen welke prijs, hoe gaan we om met de externaliteiten van energieproductie - en transport, enzoverder. Er zijn ook heel wat discussies over participatieve rechtvaardigheid: wie kan er op welke manier meebeslissen?
Rechtvaardigheid en dynamische netwerkprijzen
Neem bijvoorbeeld de discussies over nieuwe energie-infrastructuur zoals een windmolenpark, onvermijdelijk duiken er allerlei rechtvaardigheidsvragen op: heeft de bouw een impact op energiearmoede; wie verwerft welke baten; zijn er compensaties voor eventuele hinder; wie beslist er mee…? Rechtvaardigheidsvragen zijn er eveneens bij heel specifieke energievraagstukken. Zo keken we in eerder onderzoek naar de mogelijke rechtvaardigheidsaspecten van meer dynamische netwerkprijzen. Door meer hernieuwbare energieproductie is er volgens sommigen nood aan netwerkprijzen die hoger zijn tijdens piekmomenten. Kunnen we over dergelijke specifieke vragen iets over rechtvaardigheid zeggen? In plaats van dit enkel over te laten aan sociale bewegingen of achterkamerpolitiek, was onze aanpak het rechtvaardigheidsvraagstuk zichtbaar te maken door middel van een multicriteria fairness analyse, waarin verschillende fairness ideeën afgetoetst worden tegen verschillende tariefformules en dat vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines zoals economie, psychologie en ethiek.
Rechtvaardigheid: ethische vragen en draagvlak
Er is een toenemende vraag naar meer aandacht voor rechtvaardigheid binnen milieu- en klimaatbeleid. Die rechtvaardigheidsvragen zijn niet alleen van belang vanuit een ethische bekommernis maar ook vanuit een beleidsoogpunt. Zo is er waarschijnlijk een groter draagvlak voor maatregelen die als rechtvaardig worden gepercipieerd. Mogelijk kunnen ingebouwde rechtvaardigheidsreflecties ook bijdragen aan meer veerkrachtige sociaal-ecologische systemen: als rechtvaardigheid een inherent deel vormt van de beleidscyclus, dan kunnen aanpassingen misschien sneller plaatsvinden zonder golven van conflict en protest.
Rechtvaardigheid in het debat over energie, milieu, klimaat of water
Energierechtvaardigheid (energy justice) is maar één van de thema’s binnen het bredere debat over milieu en rechtvaardigheid. Al enkele decennia is er een debat over milieurechtvaardigheid (environmental justice). In de begindagen ging het daarbij vooral over de grote milieu hinder die kwetsbare groepen ondervonden - bijvoorbeeld wonen in de nabijheid van een stortplaats. Maar nu gaan de discussies al lang niet meer enkel over de direct effecten van milieuvervuiling. Zo is er nu ook een debat over klimaatrechtvaardigheid (climate justice). Tegelijkertijd is er ook een zekere specialisatie naar allerlei subthema’s, zoals energierechtvaardigheid en bijvoorbeeld ook waterrechtvaardigheid (water justice). Hoewel er duidelijk sprake is van meer aandacht, zijn er tegelijkertijd ook nog veel onduidelijkheden in het debat: vaak wordt er naast elkaar gediscussieerd, gebruikt men andere of zelfs tegengestelde benaderingen en is er weinig zicht op de grote lijnen in het debat. Met het OU-project 'Equity and justice in water governance' maken we bijvoorbeeld een systematisch overzicht van wat er bestaat op het vlak van waterrechtvaardigheid, om zo de gebruikte concepten en benaderingen te identificeren. Het idee is een breed en open kaderwerk van onderscheiden te construeren, zodat verschillende discussies niet alleen op zichzelf blijven staan maar ook gemakkelijker kunnen linken met elkaar, om zo ook meer wetenschappelijke vooruitgang te realiseren rond het thema milieurechtvaardigheid. Het onderzoeksproject 'Equity and justice in water governance' valt binnen het grotere multidisciplinaire onderzoeksprogramma Learning and Innovation in Resilient Systems.
Deze bijdrage werd geschreven door dr. Stijn Neuteleers, onderzoeker aan de vakgroep Milieuwetenschappen. Zijn onderzoek gaat over rechtvaardigheid en waardenpluralisme met betrekking tot natuur- en milieuproblemen. Het onderzoeksproject 'Equity and justice in water governance' valt binnen het multidisciplinaire onderzoeksprogramma Learning and Innovation in Resilient Systems. Dit programma integreert de vakgebieden managementwetenschappen, natuurwetenschappen en informatica rond het thema veerkrachtige systemen.
Verder lezen:
Neuteleers, S., Mulder, M., & Hindriks, F. (2017). Assessing fairness of dynamic grid tariffs. Energy Policy, 108, 111-120.
Patterson, J. J., Thaler, T., Hoffmann, M., Hughes, S., Oels, A., Chu, E., ... & Jordan, A. (2018). Political feasibility of 1.5 C societal transformations: the role of social justice. Current Opinion in Environmental Sustainability, 31, 1-9.
OU Research project 'Equity and justice in water governance'.
1https://ec.europa.eu/energy/eu-buildings-factsheets-topics-tree/energy-poverty_en
2https://institutdelors.eu/en/publications/europe-needs-a-political-strategy-to-end-energy-poverty/
3https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/feb/27/dying-cold-europe-fuel-poverty-energy-spending ; https://www.e3g.org/publications/cold-homes-and-excess-winter-deaths-a-preventable-public-health-epidemic/
