'Schaar niet alle slachtoffers van eerzaken onder femicide'

Het woord 'femicide' wordt in het maatschappelijk debat over dodelijk geweld tegen vrouwen veel gebezigd de laatste tijd. Onder het woord 'femicide' wordt veelal het doden van vrouwen omdat ze vrouw zijn begrepen. Een specifieke vorm van geweld, die in dat verband ook aandacht krijgt, is eergerelateerd geweld. Janine Janssen, hoogleraar Criminologie en Rechtsantropologie aan de Open Universiteit, vindt het niet correct om elke vorm van doding in het kader van de familie-eer onder de noemer femicide te scharen.

Het woord 'femicide' is een variant op het woord 'homicide'. De betekenis van het woord 'femicide' wordt vaak uitgelegd als het doden van vrouwen omdat ze vrouw zijn. Bij dodelijk geweld dat met name vrouwen raakt, kan aan allerhande verschijnselen worden gedacht. Door het Europees Instituut voor Gendergelijkheid (EIGE) is een literatuurstudie uitgegeven, waarin verschillende vormen van geweld worden beschreven die in Europa onder de noemer 'femicide' worden geschaard. Een specifieke vorm van geweld, die in dat verband ook aandacht krijgt, is eergerelateerd geweld. In deze bijdrage staat de vraag centraal of elke vorm van doding in het kader van de familie-eer ook een femicide betreft.

Wat is eergerelateerd geweld?

Bij eergerelateerd geweld gaat het met name om kwesties rondom zeden en seksualiteit in de familiekring. Met familie wordt hier overigens niet de in westerse samenlevingen dominante nuclear family bedoeld, die bestaat uit een stel en eventuele kinderen. Bij familie gaat het in verband met eergerelateerd geweld dan om de extended family: dat is de nuclear family plus opa’s, oma’s, ooms, tantes, (achter)neven en (achter) nichten.

Schendingen van de goede naam van de familie kunnen zich in de hele levensloop voordoen. Dat kan al vroeg beginnen met het verzet tegen het besnijden van jonge meisjes, seksualiteit buiten het huwelijk (denk aan het verlies van maagdelijkheid bij jonge meisjes en vrouwen voor het huwelijk, buitenechtelijke relaties en zwangerschappen) en het kiezen en verlaten van partners.

Hier speelt de problematiek van huwelijksdwang en die van kindhuwelijken een rol. Kenmerkend voor deze conflicten is dat een individu met groepsdruk van de familie te maken krijgt. Niet alleen vrouwen, maar ook mannen worden hier slachtoffer van.

Gedrag van individuele familieleden waarmee de familie-eer wordt geschonden, kan niet alleen met dodelijk geweld worden bestraft, maar ook met bedreigingen, mishandelingen en psychisch geweld. Conflicten worden verder niet alleen in Nederland beslecht, maar ook in landen van herkomst of in andere landen waar familie woont.

Derhalve krijgt de politie ook regelmatig te maken met ontvoering en wederrechtelijke vrijheidsberoving. In dit verband speelt ook de problematiek van 'achterlating'. Daarmee wordt bedoeld dat vrouw en/of kinderen in het buitenland bij familie worden achtergelaten zonder identiteitspapieren, zodat zij niet zelfstandig naar Nederland kunnen terugreizen. Door de familie kan als oneervol ervaren gedrag gesanctioneerd worden met zowel psychisch als fysiek geweld, uiteenlopend van bedreigingen met de dood, tot en met moord en doodslag en van (dreiging met) sociale uitsluiting door verstoting tot en met achterlating in het buitenland.

Raken (dodelijke) eerzaken geen mannen als slachtoffer?

Zoals gezegd gaat het bij problemen rond de familie-eer vaak om zaken die met seksualiteit en relaties te maken hebben. Opvattingen hierover worden sterk beïnvloed door gender-opvattingen, dat wil zeggen ideeën over hoe met name mannen en vrouwen zich horen te gedragen. Bij de eerproblematiek is onmiskenbaar sprake van strengere normen voor vrouwen dan voor mannen. Denk in dit verband alleen al eens aan het belang dat aan maagdelijkheid van vrouwen wordt gehecht.

Dat wil echter niet zeggen dat mannen nooit als slachtoffer in beeld zouden komen. Ook mannen kan het zwaar aangerekend worden als ze een overspelige relatie aangaan of een partner willen kiezen, die door de familie niet geaccepteerd wordt. Bij dat laatste gaat het overigens lang niet altijd om een homoseksuele relatie. Verder kunnen mannen in de problemen komen, wanneer zij weigeren om gewelddadig eerherstel namens de familie uit te voeren: als zij blijven weigeren om geweld tegen een dissident familielid te gebruiken, dan kan het geweld zich ook tegen hen keren. Want door zich te onthouden van eerherstel, dragen ze immers bij aan de reputatieschade van de familie.

Mannen kunnen dus ook slachtoffer worden van (dodelijk) geweld. Jaren geleden werd al eens aandacht voor die mannelijke slachtoffers van dodelijk eergeweld gevraagd. In de periode 2010-2013 bood het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld (LEC EGG) van de nationale politie bij 48 zaken met een fatale afloop de lokale politie ondersteuning. In totaal vielen bij die zaken 53 slachtoffers te betreuren, waaronder 23 mannen.

Het ging daarbij bijvoorbeeld om een jongeman die uitbundig feestviert met twee jonge neven. Een oom spreekt hem erop aan dat zijn drank- en drugsgebruik niet het goede voorbeeld voor de jongere jongens is. Er ontstaat een ruzie die uitloopt op een steekpartij, waarbij de jongeman het leven laat. Ook was er een zaak van een man die zijn zwager doodt en poogt zijn vrouw te doden. Aanleiding is de op handen zijnde echtscheiding op initiatief van de vrouw. Haar zwager had haar daarbij geholpen en er gingen geruchten in de gemeenschap dat de zwager ook seksueel contact met zijn schoonzus had gehad. In 2023 was het LEC EGG overigens bij zeven zaken betrokken, waarbij in totaal acht doden te betreuren vielen. Het ging daarbij om drie vrouwen en vijf mannen.

Gevaarlijke genderpatronen

Nu gebiedt de eerlijkheid wel te bekennen dat het LEC EGG altijd spreekt over 'mogelijke eerzaken'. Het centrum turft hoeveel zaken er worden voorgelegd, waarbij rekening wordt gehouden met een geschonden eer als motief voor (dreigend) geweld. Er zou in theorie dus ook nog een ander motief kunnen spelen. Desalniettemin, laten de gegeven voorbeelden wel degelijk zien dat bepaalde genderopvattingen ook nadelig voor mannen uit kunnen pakken en dat niet elke dode door familie-eer een vrouw is. Het is dan ook niet correct om alle doden door familie-eer onder de noemer femicide te scharen. Wat wel terecht is, is dat er door het debat en de verontwaardiging rond femicide aandacht wordt gevraagd voor gevaarlijke gender-patronen.

Janine Janssen is hoogleraar Criminologie en Rechtsantropologie aan de Open Universiteit, lector Geweld in Afhankelijkheidsrelaties bij Avans Hogeschool en de Politieacademie en hoofd onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld.

Deze bijdrage van Janine verscheen eerder op de website van Secondant, een vaktijdschrift over criminaliteitspreventie en maatschappelijke veiligheid.