null Wat heeft Sinterklaas met liefde te maken?

Perron_CW_Sinterklaas_16838_head_large.jpg

Wat heeft Sinterklaas met liefde te maken?

Door de eeuwen heen heeft Sinterklaas verschillende vormen aangenomen, van weldoener voor de armen tot huwelijksmakelaar voor jonge geliefden. In de 21e eeuw is Sinterklaas een grote, oude man, met staf en een lange baard, die met zijn stoomboot het land in vaart en vooral heel veel cadeautjes meebrengt. Van de oorspronkelijke Sint Nicolaas van Myra lijkt er vandaag de dag weinig meer over. Toch verwijzen verschillende gebruiken en symbolen nog steeds naar de goede Sint als wonderdoener en beschermheilige voor ongehuwden. Wist je bijvoorbeeld dat onze speculaaspop van oorsprong een erotische lading had? Wat maakt Sinterklaas romantisch en liefdevol?

In dit college vertelt promovendus Hanneke Nap over de oorsprong van Sinterklaas en welke centrale rol liefde en naastenzorg daarin spelen. 'Het huidige Sinterklaasverhaal komt voort uit het in 1850 gepubliceerde kinderboek Sint Nikolaas en zijn knecht van de Amsterdamse leerkracht Jan Schenkman. Schenkman stelt Sinterklaas voor als een statige bisschop die met zijn stoomboot uit Spanje komt. Sint Nicolaas heeft door de eeuwen heen echter allerlei rollen aangenomen, die terugvoeren tot de legenden die na zijn dood ontstonden. Hij stond bekend als weldoener en iemand die wonderen verrichtte. Zo beschermde hij zeelieden in stormen, wekte vermoordde priesterleerlingen opnieuw tot leven en hielp ongehuwden een goede levenspartner te vinden.'

Uitbundige sinterklaasmarkten

In de Middeleeuwen vonden rond 5 december Sinterklaasmarkten plaats en in de grote steden zelfs een gemaskerd Sint-Nicolaasbal. Dit waren de plekken om elkaar te ontmoeten en lekkernijen als suikerharten en speculaaskoeken te kopen. Tijdens de markten en het bal werd er niet alleen gegeten, maar ook flink gedronken. Ongehuwde jongeren dansten en vierden feest tot in de late uurtjes. Die wilde feesten liepen regelmatig uit de hand en veroorzaakten veel lawaai en overlast. Er ontstond daardoor al snel verzet tegen het onzedelijke karakter van de nachtelijke zuippartijen op de markten en er werden strenge regels ingevoerd. Het volk hield echter koppig vast aan het feest, waardoor het soms zelfs tot rellen kwam.

Koekvrijers

Als beschermheilige van ongehuwde vrouwen werd Sint Nicolaas ook wel gezien als koppelaar. De legende van de Bruidsschat vertelt hoe hij een vader helpt die door geldproblemen gedoemd is zijn bloedmooie dochters te prostitueren. In de nacht laat Nicolaas een zak munten achter zodat er genoeg geld is om de dochters te kunnen laten trouwen. Op basis van de koppelaarsgedachte ontstond het gebruik van de 'koekvrijers'. Wie verliefd was gaf de ander een vers gebakken koek met een afbeelding van een vrijer of vrijster. Nam je de vrijerskoek van je bewonderaar aan? Dan was de interesse wederzijds. De traditie van koekvrijers is te zien op een schilderij van de bekende Nederlandse schilder Jan Steen, uit 1663-1665. Op het schilderij is een vrouw met haar handwerk bezig. Ze kijkt de toeschouwer enigszins uitdagend aan en toont nauwelijks belangstelling voor de man die naast haar staat. De man lijkt een lichte buiging te maken en neemt zijn hoed voor de vrouw af. In zijn hand heeft hij een grote koek. Hij biedt de vrouw de koek aan in de hoop haar voor zich te winnen. Wanneer we vandaag de dag taaitaai, speculaas of chocolade munten in onze schoen vinden speelt de liefde niet langer een rol, maar in de taaitaai-poppetjes is het mannetje en vrouwtje nog steeds te zien.

Gedichten voor geliefden

Sinterklaasgedichten hadden in de zeventiende en achttiende eeuw vaak een romantische betekenis. In een gedicht uit 1647 van Johan van Someren aan zijn geliefde komt dit duidelijk naar voren. Hij schrijft: 'Ist vremt, mijn Engel, dat ick tracht mijn schoen bij u te mogen setten.' Uiteindelijk besluit van Someren met: 'Ick houd mijn schoen en send mijn hert, waarin gij aanbeden wert. Tegenwoordig is Sinterklaas nauwelijks meer bekend als huwelijksmakelaar. Toch zijn er tot in de 19e eeuw verwijzingen naar te vinden, bijvoorbeeld in dit pikante gedichtje: 'Hij liet zich uit den winkel trekken. En vond het centrum van het bekken. Verheugd was hij; voldaan was zij. Wat schilderkunst maakt goed ge vrij. Jan minde Trijn en Trijn hem hevig, want Jans Sint-Niklaas-koek was stevig.' Op een hedendaagse pakjesavond zou dit gedicht toch aardig uit de toon vallen.

Sinterklaas en naastenliefde

In het midden van de 19e eeuw verschijnt Sint Nicolaas weer als weldoener voor de armen. In die tijd is armoede een groot probleem: de arbeiders leven onder slechte omstandigheden en het verschil tussen arm en rijk is groot. Dat is extra goed zichtbaar tijdens het jaarlijkse Sinterklaasfeest. Veel mensen hebben geen geld om hun kinderen te verrassen. Alleen de bovenste lagen van de bevolking konden genieten van het sinterklaasfeest. Er ontstond daardoor discussie over de betekenis van het feest. Mensen wilden terug naar de oorspronkelijke weldoener Sint Nicolaas en spoorden elkaar aan om bij het sinterklaasfeest ook aan anderen te denken. Er werden Sint Nicolaas commissies opgericht die feesten organiseerden voor de kinderen van armenscholen. Zo kwam liefdadigheid weer op de voorgrond te staan. Het sinterklaasfeest kun je zien als een afspiegeling van de waarden en normen van een groep of maatschappij op een bepaald moment, en is daardoor altijd aan verandering onderhevig. Maar hoewel Sint-Nicolaas door de eeuwen heen verschillende verschijningsvormen heeft gekend, keert het oorspronkelijke verhaal van Sinterklaas, de vrijgevige figuur die kan inspireren, steeds opnieuw terug.

Bekijk het perroncollege

Hanneke Nap MA