Hoe blijf je de baas over je smartphone?
Informatiekunde bestudeert het verloop van informatieprocessen bij individuen en organisaties. Hoe communiceren ze, hoe gebruiken ze technologie? En om te beginnen bij het begin: hoe nemen ze dingen waar? Arno Nuijten doet aan de Open Universiteit vooral onderzoek naar grote IT-projecten waarmee miljoenenbedragen zijn gemoeid, maar houdt zich aan de zijlijn ook bezig met de vraag hoe mensen in zijn algemeenheid verstandiger met IT kunnen omgaan.
Nuijten: 'Ik ben vooral geïnteresseerd in situaties waarbij IT niet werkt zoals die zou behoren te werken. Neem mensen die hun mobieltje gebruiken achter het stuur van hun auto of op de fiets. Waardoor ze de vrachtwagen niet opmerken die uit een zijstraat opdoemt. De vraag in deze en talloze andere situaties is hoe mensen omgaan met informatie en vervolgens beslissingen nemen.'
Systeem 1
'Het antwoord daarop vanuit de Informatiekunde: er zijn twee systemen actief in ons brein. Systeem 1 is ons ervaringssysteem. Je kunt het ook onze automatische piloot noemen. Dat systeem is voortdurend gretig op zoek naar nieuwe informatie en probeert daarin patronen te ontdekken. Het werkt impulsief, onbewust en razendsnel om bijvoorbeeld het gezicht van iemand te herkennen die je op straat tegenkomt. Of om een automobilist te spotten die rare capriolen uithaalt. Vanwege zijn snelheid en intuïtieve werking maakt systeem 1 evengoed fouten.'
Systeem 2
'Het rationele systeem 2 is goed in het corrigeren van die fouten, als het tenminste niet overbelast is. Systeem 2 werkt trager en meer beheerst dan systeem 1. Om dat te verduidelijken, gebruik ik geregeld dit voorbeeld. De vader van Jantje heeft drie zonen. Kwik, Kwek en … Systeem 1 reageert dan onmiddellijk door de naam 'Kwak' daaraan toe te voegen. Systeem 2 daarentegen denkt langer na en komt met de naam 'Jantje'.'
Niemand ziet de gorillaman
'Bij de verwerking van informatie op basis van systeem 1 foppen mensen zichzelf vaak. Het gaat dan om cognitieve biases, om waarnemingsfoutjes. Die zorgen er onder meer voor dat we alleen zien wat we verwachten te zien. Heel officieel heet dat dan weer een confirmation bias. Er is een bekend filmpje waarop basketballers een bal naar elkaar overgooien. Als kijker moet je dan tellen hoe vaak dat gebeurt. Dat lukt, maar bijna niemand ziet dat er ondertussen een als gorilla verklede man achter de basketballers voorbijloopt. Je bent als het ware blind voor wat je niet verwacht te zien.'
Infobesitas
'Informatietechnologie werkt tegenwoordig steeds meer als snoep voor de hersenen. Dat ervaar ik zelf trouwens ook. Als ik een zak drop in mijn handen heb, blijf ik dooreten. Net zoals veel andere mensen doe ik dat evengoed als het om informatie gaat, al overvoert die ons voortdurend. Infobesitas noem ik dat, en meerdere mensen met mij. We pakken ons mobieltje om onder andere te kijken of er een nieuw bericht is binnengekomen. Als dat niet het geval is, worden we onrustig en pakken we dat mobieltje wéér op. Is er dan nog geen nieuw bericht? Dan herlezen we een oud bericht. Dan kauwen we - zeg maar - nogmaals op hetzelfde dropje. Het is een informatief mechanisme dat zich telkens herhaalt. Vooral omdat IT steeds weer nieuwe snoepzakken voor je opentrekt.'
Goocheltrucjes doorzien
'We kunnen verstandiger omgaan met IT als we de cognitieve biases doorzien. De goocheltrucjes waarmee je jezelf voor de gek houdt en je door anderen voor de gek laat houden als je informatie verwerkt. Als je weet hoe zo’n trucje in elkaar steekt, trap je er niet meer in. Of in elk geval niet meer zo snel. Onderwijs kan daarbij helpen. Niet alleen op de universiteit, meteen al op de basisschool. Want daar bevinden zich de kinderen die al helemaal opgroeien en vergroeien met IT. Wat voor iedereen geldt in ons huidige en toekomstige informatietijdperk, geldt speciaal voor hen: zorg dat je meer bewust en minder vatbaar bent voor alle digitale goocheltrucjes die ons omringen. Dan blijf je de baas over de beslissingen die je neemt.'
