Waarheid in tijden van post-truth

Heeft het laatste uur voor de waarheid geslagen? Wie regelmatig het politieke nieuws volgt, kan zich dit vaak afvragen. Politici kunnen tegenwoordig zo ongegeneerd liegen en bedriegen dat volgens sommigen het tijdperk van post-truth en fact-free-politics is aangebroken. Veel van hun aanhangers slikken het ook nog voor zoete koek. Propaganda werkt en is succesvol, zo lijkt het.

Filosofie en retoriek

Maar is dit werkelijk nieuw? Propaganda is zo oud als taal en macht, oftewel zo oud als de mensheid. Politici hebben altijd een loopje genomen met de waarheid en deze naar hun hand gezet. En de filosofie heeft zich hier vaak tegen verzet, vanaf haar allereerste begin. Plato onderscheidde zijn filosofische zoektocht naar waarheid al van de redeneringen van de sofisten, die hun retorica liever voor politiek gewin inzetten. Waarheid moest streng gescheiden worden van een willekeurige opinie.

In de moderne tijd werd deze filosofische houding meer en meer invloedrijk in de politiek. De filosofen van de Verlichting spoorden iedereen aan niet meer blindelings traditie en autoriteit te volgen, maar zelf na te denken en het eigen verstand te gebruiken - samengevat in het beroemde adagium van Immanuel Kant: Durf te denken! Vanaf de Verlichting werden filosofie en wetenschap steeds vaker ingezet om de wereld en de samenleving niet alleen te begrijpen, maar ook te veranderen. Auguste Comte, bijvoorbeeld, zag het als de taak van de sociologie om met behulp van wetenschappelijk onderzoek bij te dragen aan 'orde en vooruitgang'. Deze twee woorden prijken nog steeds als motto op de Braziliaanse vlag, nadat in dat land zijn ideeën enthousiast waren onthaald. Bovendien telt de vrije waarheidsvinding als een belangrijke hoeksteen van de moderne democratie.

Braziliaanse vlag

Kritisch denken

Kants Verlichtingsfilosofie staat bekend als 'kritisch denken'. Hij is begonnen onze kenvermogens zelf kritisch te onderzoeken: Wat kunnen we weten? Welke voorwaarden maken onze kennis mogelijk? En waar liggen de grenzen van onze kennis? Vervolgens moeten alle beweringen kritisch worden onderzocht en zijn pas geloofwaardig als ze met argumenten kunnen worden onderbouwd. Omdat iedereen de waarheid ervan zelf moet kunnen inzien is deze houding vaak gekoppeld aan de vrijheid en gelijkheid van alle mensen. Deze rationele kijk op politiek en samenleving heeft mede bijgedragen aan, onder andere, het ontmaskeren van onrechtvaardige vormen van autoriteit, de humanisering van ordehandhaving en straffen, en de afschaffing van de slavernij.

Immanuel Kant

In de filosofie van de twintigste eeuw heeft deze houding zich vervolgens ook dikwijls gericht tegen zichzelf, door nog radicaler door te vragen naar de grenzen en verborgen vooronderstellingen van al onze kennis. Een rationeel geordende samenleving bleek juist tot nieuwe vormen van machtsuitoefening te leiden. De humanisering van het strafrecht hing volgens de Franse filosoof Michel Foucault samen met nieuw vormen van macht en disciplinering. Wie de documentaire 13th heeft gezien weet dat de afschaffing van de slavernij werd vervangen door nieuwe vormen van onderdrukking. Bovendien, kan het idee van maatschappelijke vooruitgang als sturende kracht in de geschiedenis zelf wel filosofisch worden onderbouwd? De moderne visies op wetenschappelijke en maatschappelijke vooruitgang zijn zelf niet meer dan 'grote verhalen' waar we niet meer in geloven, volgens een andere Franse filosoof, Jean-François Lyotard. Naar zijn mening waren we aan het eind van de twintigste eeuw in een postmoderne tijd aanbeland. Strikt objectieve en waardenvrije wetenschap kan volgens hem niet bestaan, vermeende objectieve feiten kunnen niet bestaan zonder zingevend kader, kennis is door onszelf geconstrueerd en is altijd ook een uitdrukking van macht en belangen.

Michel Foucault

Jean-François Lyotard

Post-truth

Deze visie, die ten onrechte vaak 'postmodernisme' wordt genoemd, wordt nu door meerdere critici gezien als een belangrijke oorzaak van het hedendaagse probleem van post-truth. Als objectieve feiten niet bestaan, kan de waarheid ervan immers ook niet meer worden vastgesteld en zijn ze niet meer dan een onderdeel van een verhaal. Spindokters maken hier dankbaar gebruik van door feiten zo te framen dat ze in het verhaal van de politicus passen. En je kunt ook 'wetenschappelijk onderzoek' kopen met de gewenste uitkomsten. Het onderzoek en de visie van je tegenstander kun je vervolgens eenvoudig afdoen als biased, bevooroordeeld. Want als kritische reflectie alleen nog maar macht en belangen kan blootleggen, doet rationele argumentatie er dan nog wel toe?

Het lijkt er dus op dat de filosofie de strijd om de waarheid toch heeft verloren van de sofistiek. Een groeiend aantal politici lijkt zich er helemaal niet meer om te bekommeren dat hun leugens weerlegd kunnen worden. Dat is wat met post-truth wordt bedoeld: het verschil tussen waarheid en leugen doet er überhaupt niet meer toe. Wie een leugen vertelt doet vaak nog zijn best om deze voor waarheid te laten doorgaan. De waarheid wordt nu echter vooral bedreigd door wat de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt welluidend aanduidt als bullshit. In even welluidend Nederlands: je lult er maar wat op los, omdat de dingen gewoon zo zijn als jij denkt en voelt dat ze zijn. Je kunt gewoon bluffen, jezelf zonder enige gêne tegenspreken, op emoties inspelen, alle kritiek bij voorbaat wegwuiven als fake en wie het niet met je eens is, niet weerleggen maar belachelijk maken. Ik hoef u niet te vertellen welke politicus zich deze stijl zo eigen heeft gemaakt dat hij tot ieders verbazing zichzelf hierin blijft overtreffen. Ik weet niet wat zijn Braziliaanse evenknie Jair Bolsonaro van de woorden op de Braziliaanse vlag denkt, maar het is duidelijk dat de waarheid niet goed past in zijn visie op orde en vooruitgang. Hun vriend en/of vijand - ook dat is niet meer duidelijk - Vladimir Poetin pretendeert al helemaal niet meer één propagandistische visie voor waar te laten doorgaan, maar laat juist vele tegenstrijdige visies verspreiden om daarmee onrust te zaaien, zodat niemand meer zeker kan weten wat waar is. Het liefst beginnen zijn medewerkers met het beschuldigen van hun tegenstanders van precies die strategie: desinformatie en fake news verspreiden. Het is moeilijk je hiertegen te verweren, omdat elke waarachtige reactie een jij-bak lijkt: 'je bent zelf fake news!', en dat komt nooit geloofwaardig over.

Opkomen voor de waarheid

In zo’n klimaat verkeert niet alleen politieke argumentatie, maar ook wetenschappelijk onderzoek en journalistiek in zwaar weer. Ik beperk me nu tot de status van de wetenschappen. Waar vroeger nieuwe producten werden aangeprezen met de bewering dat 'wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat' zij nog beter werkten (en tja, was dat wel echt waar?), wordt de uitkomst van zulk onderzoek tegenwoordig vaak afgedaan als ook maar een mening. Klimaatonderzoek is hiervan een bekend voorbeeld.

Is dit nu allemaal de schuld van de 'postmodernisten'? Heeft hun ontmaskering van elke vermeende waarheid alleen maar geleid tot een oeverloos relativisme? Nee, zeker niet. Het is heel goed mogelijk kritiek uit te oefenen op Foucault en Lyotard, maar ze waren zeker geen relativisten, dat is een label dat anderen ten onrechte op hun filosofie hebben geplakt. Zij waren ook niet tegen de moderniteit of de Verlichting, maar pleiten wel voor een andere interpretatie van de Verlichting. Het beste antwoord op de situatie van post-truth kan juist worden gegeven vanuit een verder voortbouwen op hun ideeën.
Ik denk dat er niet één formule of één strategie is waarmee het probleem van post-truth kan worden opgelost, daarvoor is het verschijnsel te complex. Een deel van de oplossing moet in elk geval liggen in een verdere uitwerking van het Kantiaanse en postmoderne onderzoek naar hoe kennis en waarheid tot stand komen. Ja, ware kennis ligt niet eenvoudigweg voor het oprapen maar wordt geconstrueerd. Er bestaan geen feiten zonder interpretatie, maar deze interpretaties kunnen alleen worden gerechtvaardigd als je recht probeert te doen aan die feiten. Dat kennis mede door onszelf gemaakt wordt, wil nog niet zeggen dat je dus maar van alles uit je duim kunt zuigen.

Verantwoording van waarheidsvinding

Interpretatie betekent dat kennis alleen tot stand komt in wisselwerking tussen onderzoekers onderling en tussen onderzoekers en hun object van onderzoek. Een astronoom ontwikkelt zijn kennis in dialoog met planeten en zwarte gaten. Een viroloog moet telkens afwachten hoe een virus in haar laboratorium op een nieuw experiment reageert en is zo dus in wisselwerking of gevecht met dit virus. Geschiedschrijving vormt zich in een dialoog tussen historicus en verleden, en tussen verschillende historici die hun bevindingen met elkaar vergelijken. De waarheid ligt niet kant en klaar te wachten om onthuld te worden, maar wordt mede gevormd door de hypotheses en technologische middelen waarmee zij wordt gezocht. De waarheid toont zich veeleer in de weerbarstigheid van het onderwerp, dat altijd complexer en ontoegankelijker blijkt te zijn dan verwacht. De onvermijdelijke onzekerheid die hier bij hoort is ook onderdeel van de wetenschappelijke zoektocht naar waarheid.

Een belangrijk deel van het antwoord op post-truth zal er uit moeten bestaan dat wetenschappers zo eerlijk mogelijk deze zoektocht zelf laten zien en er verantwoording van afleggen. Dus niet: 'wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat…', maar 'door ons onderzoek zus en zo aan te pakken, zijn we tot de (voorlopige) conclusie gekomen dat…'. Ja, dat is inderdaad gecompliceerd en genuanceerd, en het publiek zal niet altijd het geduld hebben om dat allemaal te volgen. Maar dit is wel een belangrijke en misschien wel de enige manier om voor de waarheid op te komen.
Gelukkig hebben veel wetenschappers de afgelopen jaren geleerd dat het belangrijk is hun bevindingen toegankelijker te maken voor een breder publiek. Ook wordt sinds een aantal jaren meer inzicht gegeven in de verzamelde data, bijvoorbeeld door ook deze via open access toegankelijk te maken. We hebben geleerd van de Stapel-affaire en andere affaires.
De waarheid van de waarheid is dat zij niet als een lijstje feiten klaarligt, dat zij ook niet kan worden vervangen door retoriek of wishful thinking, maar dat zij zich moeilijk laat vinden. Gelukkig kunnen de leugenaar en de ongegeneerde bluffer niet altijd iedereen voor de gek houden. Als variant op een oud spreekwoord geldt daarom: al is de bullshit nog zo smerig, naar waarheid blijven we begerig.