Mama, kan hier ook oorlog komen?

Ellin Simon doet aan de Open Universiteit al jaren onderzoek naar angst bij kinderen. Naar hoe je angststoornissen herkent bijvoorbeeld. En hoe je overmatige angst bij kinderen kunt voorkomen en verminderen. 'Schattingen lopen uiteen, maar we denken dat vijftien procent van de kinderen last heeft van te veel angst; vijf procent heeft een angststoornis.'

Angst kan je leven redden

Wanneer spreek je over een probleem of zelfs een stoornis? Niet als kinderen de kindertelefoon bellen om te vragen: 'Valt er straks een bom op ons huis?’ Simon: 'Het zou eerder raar zijn als de verschrikkelijke beelden uit Oekraïne kinderen onberoerd laten. Angst is in dit geval een normale en nuttige emotie. De functie van angst is het detecteren van gevaar zodat je kunt vluchten. Angst redt levens. Een gebrek aan angst kan gevaarlijk zijn. Kijk je niet naar links en rechts bij het oversteken van een drukke straat, dan is de kans groot dat je door een auto wordt geschept.'

Angst wordt volgens Simon pas écht een probleem wanneer de gevoelens van onrust en vrees niet overgaan. 'Als kinderen fysieke klachten ontwikkelen, zich slecht kunnen concentreren, veel huilen of vermijdingsgedrag gaan vertonen. Vragen stellen over de oorlog in Oekraïne is okay. Er is meer aan de hand als kinderen bijvoorbeeld niet meer naar het Jeugdjournaal durven te kijken. Of telkens boos worden als ouders erover willen praten. Ook wanneer angst niet past bij de situatie of leeftijd van het kind is er reden voor zorg. Het is logisch dat een peuter van twee huilt als mama en papa een avondje weggaan. Maar een 15-jarige hoort dan bij wijze van spreken de vlag uit te hangen en al zijn vrienden op te trommelen.'

Laat angst niet sudderen

Scheidingsangst, sociale angst en specifieke fobieën - denk aan angst voor spinnen, honden of clowns - komen het meest voor en beginnen voor het vijftiende jaar. Als je er maar vroeg genoeg bij bent, is een angstprobleem goed te behandelen. 'Het probleem', zegt Simon, 'is dat angstige kinderen meestal niet opvallen. Een ADHD-er stuitert door de klas. Dat is natuurlijk storend voor zijn omgeving en daardoor komt hulp snel op gang. Maar angstige kinderen gedragen zich vaak sociaal wenselijk en zitten vooral heel braaf te zijn. Zij zijn meer afhankelijk van hun ouders voor goede hulpverlening.'

'Dat zie je ook aan de cijfers: van angstige kinderen wordt circa twintig procent doorverwezen voor goede hulp, bij kinderen met ADHD is dat circa tachtig procent. Ook al komt er wel steeds meer aandacht voor angst in de media, het probleem wordt vaak onderschat. Zo van: als er we er maar niet te veel aandacht aan besteden, gaat het vanzelf wel weer over.'

'Het tegendeel is waar. Als je overmatige angst laat sudderen, wordt het van kwaad tot erger. Overmatige angst leidt vaak tot de ernstigere psychiatrische angststoornis. Zonder behandeling gaat een angststoornis niet over. Met een beetje pech mondt deze zelfs uit in depressiviteit en/of alcohol- en drugsverslaving. Oftewel: in een breed palet aan psychiatrische klachten die steeds moeilijker te behandelen zijn.'

Openheid is volgens Simon het tegengif waarmee je angst in een vroeg stadium kunt tackelen. 'Om terug te komen op de angst voor oorlog: maak er een normaal gespreksonderwerp van. Geef kinderen een eerlijk antwoord op hun vragen. En schets een realistisch beeld van de risico’s die wij hier in Nederland lopen.'

Preventieve angsttraining

Vanuit de Open Universiteit ontwikkelde Simon in 2016 de preventieve angsttraining Leer te Durven! voor kinderen van acht tot en met dertien jaar. Onder begeleiding van bijvoorbeeld docenten en jeugdwerkers gaan kinderen aan de slag met hun angst. 'Uit onderzoek blijkt dat kinderen na de face-to-face variant van de training significant minder last hebben van angst. De cursus bestaat uit cognitieve herstructurering en exposure. Bij cognitieve herstructurering worden kinderen geholpen om niet helpende gedachten zoals: 'straks is het hier ook oorlog' om te buigen naar helpende, realistische gedachten: 'de kans dat Poetin een bom op Nederland gooit is heel klein.' Bij exposure stel je kinderen bloot aan hetgeen waar ze bang voor zijn. Er zijn sterke aanwijzingen dat juist exposure angstige kinderen helpt.'

'Neem angst voor honden. Daarbij valt veel winst te halen door in een losloopgebied te gaan wandelen. Toch kiezen therapeuten bij de behandeling van kinderen meestal voor cognitieve herstructurering in plaats van exposure', vertelt Simon. 'Exposure bij volwassenen gebeurt steeds meer. Bij kinderen vinden therapeuten dat spannend. Ik denk dat we gerust kunnen zeggen dat sommigen er een beetje bang voor zijn. Want stel je voor: het kind raakt overstuur. Je weet ook nooit precies hoe een hond gaat reageren. Misschien geeft hij wel een snauw. Of gaat ie blaffen. Dat klopt. Maar laten we ervan uitgaan dat de situatie nooit zo erg uit de hand loopt als het kind denkt, namelijk: die hond scheurt mij in stukken. Dan leert het kind omgaan met onverwachte, spannende situaties. Om angst eerder aan te pakken moeten dus niet alleen kinderen, maar ook therapeuten leren te durven.'

De Open Universiteit ontwikkelt de mastervariant Klinische Kinder- en Jeugdpsychologie die in september 2022 van start gaat.